Орус-оол, Светлана Монгуш кызы

Светлана Монгуш кызы Орус-оол
Төрүттүнген хүнү:	12 май 1951(1951-05-12) (73 хар)
Төрүттүнген чери:	Чадаана
Эртем сферазы:	Тыва чоннуң фольклору
Ажыл чери:	Тыва Республиканың Чазааның чанында Тываның гуманитарлыг болгаш социал-экономиктиг тускай шинчилелдер интитуду (ТГСЭТШИ)
Альма-матер:	Кызылда күрүнениң педагогика институду (ТывКУ)
Эртем деңнели:	филология эртемнериниң доктору
Эртем удуртукчузу:	профессор Гацак Виктор Михайлович

Орус-оол Светлана Монгушевна (1951 чылды май 12-де төрүттүнген) - филология эртемнериниң доктору, Тыва Республиканың эртем талазы-биле алдарлыг ажылдакчызы, Россияның Социалдыг эртемнериниң академиязының (РСЭА) ылап кежигүнү, Тыва Республиканың Чазааның чанында Тыва гуманитарлыг шинчилелдер институдунуң Фольклор секторунуң эргелекчизи, 2010 чылдан тура Тыва Республиканың Чазааның чанында Тыва гуманитарлыг шинчилелдер институдунуң Фольклор секторунуң кол эртем ажылдакчызы.

Намдары

Светлана Монгушевна Орус-оол Чөөн-Хемчик кожууннуң Чадаана хоорайга 1951 чылдың май 12-де Улуг Ада-Чурттуң Дайынының киржикчизи М.Т. Байскланның (1913-1986) өг-бүлезинге төрүттүнген. 1969 чылда ортумак школаны дооскаш, Кызылда күрүнениң педагогика институдунуң (амгы ТывКУ) филология факультединче кирип алган. 1974 чылда ТДЧШИ-ниң (амгы ТГСЭТШИ) аас-чогаал база чогаал секторунче биче эртем ажылдакчызы кылдыр кирип алган. 1977 чылда А.М. Горький аттыг Делгей литература институдунуң аспирантуразынче кирип алган. Ону 1981 чылда дооскаш, "Тыва маадырлыг эпостуң поэтиказы" деп темага филология эртемнериниң кандыдады деп эртем чадазын камгалап алган. 1993 чылда Улуг эртем ажылдакчызы болган. 1997 чылдың марттан 2000 чылдың мартка чедир Орус-оол С.М. А.М. Горький аттыг Делгей литература институдунуң докторантуразынга өөренип турган. Аңаа В.М. Гацактың удуртулгазы-биле "Тыва маадырлыг эпос (текстологиязы, поэтиказы, стили)" деп темага филология эртемнериниң доктору деп эртем чадазын 2001 чылда камгалап алган. Ынчан ол тыва херээжен улус аразындан бир дугаар филология эртемнериниң доктору апарган.

Эртем ажылы

С.М. Орус-оолдуң эртемден кылдыр тургустунарынга ооң Россияның билдингир Россияның чоннарының аас чогаалының шинчилекчизи В.М. Гацак болгаш А.М. Горький аттыг Делгей литература институдунуң өске-даа эртемденнери-биле хөй чылдарда кады ажылдаашкыны улуг салдарлыг болган. Светлана Монгушевнаның кол шинчилеп турган темазы база чидиг айтырыглары болза, тыва аас-чогаалдың жанрлары база тыва тоолчуларның чуртталгазы болгаш уран-чүүлү, тываларның аас-чогаалының ниити теория-практиктиг талалары, ооң иштинде чоннуң чаңчылдарының, делегейже көрүжүнүң чырыдыышкыны. Бодунуң шинчилелдеринде деңнээшкин аргазын калбаа-биле ажыглап турар, ооң дузазы-биле тоолчуларның аңгылажып турар уран аргаларын сайгарып, база ол ышкаш чаңгыс чонга болгаш аңгы-аңгы чоннарга хамааржыр тоолчуларның тоол ыдар уран аргаларын, оларның дөмейлежип турар, салгалдан салгалче бот-боттарынга дамчыдып чораан эпиктиг чаңчылдарын сайгарып шинчилеп турар. Тываларның, алтайларның, хакастарның, шорларның, эвенктерниң, буряттарның маадырлыг тоолдарының поэтиказының база стилиниң өзек кезектерин деңнеп тура, оларның дыка хөй сюжединге хамаарышкан ниити дөмей чүүлдерин тодараткан

С.М. Орус-оол тыва аас-чогаалды немтередиринге улуг үлүг-хуузун киирген. 1989 чылда үнген тыва чаштарга тоолдарның чыындызы "Койгунак" -ооң баштайгы дуржулгазы болур. С.М. Орус-оол 30 чыл хире секторну удуртуп чоруур.

Ол дыка хөй эртем болгаш эртем-организастыг хемчеглерниң эрттирикчизи, ооң иштинде Тываның улустуң тоолчуларының база ыраажыларының слёду, аас-чогаал чыыр экспедициялар. Ол аңгы-аңгы Тывага, Россияның аңгы-аңгы хоорайларынга болуп турган эртем конференцияларының база симпозиумнарының, Моолга, Турцияга, Венгрияга база өске-даа даштыкы чурттарга болуп турган делегей чергелиг конференцияларның киржикчизи. Аңгы-аңгы парлап үндүрүп турар чүүлдерниң эдикчизи база рецензентизи. "ТГШИ-ниң эртем демдеглелдериниң", делегей чергелиг "Тюркология" деп сеткүүлдүңбаза электроннуг "Тываның чаа шинчилелдери" деп сеткүүлдүң редакторлаар коллегиязының кежигүнү. "Сибирьниң база Ыраккы Чөөннүң чоннарының аас-чогаалының тураскаалдары" деп чыыштың кол редакциязының кежигүнү, Бурятияның база Якутияның күрүне университеттериниң доктор болгаш кандидат чада чедип алыр диссертация совединиң кежигүнү.

Шаңналдары болгаш алдар-ады

• Тыва Республиканың президентизиниң хүндүлүг бижии (1995)
• Тыва Республиканың эртем талазы-биле алдарлыг ажылдакчызы (2008)
• Россияның социал эртемнер академиязының ылаптыг кежигүнү

Парлап үндүрген чүүлдери

Ол 100 ажыг парлаттынган чүүлдерниң автору.

Чыындылары

• «Тыва маадырлыг тоолдар» (Кызыл, 1990)
• «Матпаадыр» (Кызыл, 1991)
• «Алдай-Буучу» (Кызыл, 1993)
• «Дүрген чугаалар» (Кызыл, 1994)
• «Далай-Байбың хаан» (Кызыл, 1994)
• «Бокту-Кириш, Бора-Шээлей» (Кызыл, 1995)
• «Ары-Хаан» (Кызыл, 1996)
• "Матпаадыр". Уругларга аас чогаалы. (Кызыл, 1993)
• "Тыва маадырлыг тоолдар" (Кызыл, 1990)
• Тоолчу Монгуш Хургул-оол (Кызыл, 2009)

Монографиялары

• "Тыва маадырлыг эпостуң поэтиказы" (Кызыл, 1987)
• "Тыва маадырлыг тоолдар" (Новосибирск, 1997)
• "Тыва маадырлыг тоолдар" (текстология, поэтика, стиль) (Москва, 2001)

Чүүлдери

• Тывызыктар // Тыва улустун аас чогаалы (Кызыл, 1976)
• Амгы тыва чечен-чугаа // Тыва дыл болгаш литература октябрь төнчүзүнде үеде. (Кызыл, 1977)
• Тыва маадырлыг тоолдарның сюжединиң тургустунары // Литературлуг альманах "Улуг-Хем" (Кызыл, 1979)
• Тываларның аас-чогаалының кижизидикчи салдары // Тыва улусчу чаңчылдар. (Кызыл, 1991)
• Тюлюш Баазанай Халдаевич // ХХ чүс чылда Россияның чоннарының чогаалы. (Москва, 2005)
• Тыва эпостуң текстологиязының амгы үеде айтырыглары // 5-ки Делегей чергелиг аас-чогаал конференциязы "Ниити тюрк эрткен үеден ниити тюрк келир үеже". (Баку, 2007) дээш о.ө.

Дөс

1. Кунгаа, М.Б. Орус-оол Светлана Монгушевна. Пассионария тувинской фольклористики / М.Б. Кунгаа // Учен.зап. / Тув. ин-т гуманит. исслед. при Правительстве Респ. Тыва. - Кызыл, 2010. - Вып. XXII. - С.580-588.
2. Кунгаа М.Б. Светлана Монгушевна Орус-оол : к 60-летию со дня рождения / М. Светлана // Летопись Тувы 2011. - Кызыл,2010. - С. 127-134.