Согуна

Согунаны шаг-үеден тура-ла улус ажыглап келген. Тарымал согунадан аңгыда, Тывада черлик согуна тайгаларда дыка хөй үнүп турар.

Согунаның тургузуунда эфирлиг үс, чигир, клетчатка, калийлиг дустар болгаш фосфор, органиктиг кислоталар, ферментилер, азоттуг бүдүмелдер, сапониннер, гликозидтер, витаминнер — С, B1, В2, каротин бар. Согунаны чемниң янзы-бүрү хевирлеринде ажыглап турар.

Ооң химиктиг бүдүмелдерин медицинада хөйү-биле ажыглап турар. Согунаның суун алгаш, азырып, чөдүрген уругларның думчуунче бичиилел дамчыладыр болгаш витамин четпестээн аарыгларга, гриппке, ижин-шөйүндү аарыгларынгa чаа кылган ханды суун, бир бичии омааштап, бир хүн 3—4 катап чемненир бетинде ижер. Оон ыңай хан базыышкыны улуг улуска база кырып, назылай берген кижилерге канчаар-даа аажок ажык-дузалыг. Чүге дээрге, ханда холестеринниң ковүдээрин эвээжедир. Медицинада кулчаның спиртке ханды суун кылган «алличеп» дээр эмин ажыглап турар. Ынчангаш ону ижер кижилер 3—4 неделя дургузунда, 20—30 дамдыны, бир хүн 3—4 катап ижер.

Улустуң ажыглап турары-биле алырга; согунаны хаваңнап, ышкан кижилерге, ол кижилерниң организмнеринден сугну ылгап үндүреринге ажыглап турар, ынчалза-даа чүректиң болгаш баарның чамдык берге аарыгларының үезинде ону ажыглаарын эмчилер-биле сүмележир болза эки. Согунаны чамдыкта аскарида, острица дээн ышкаш өске-даа кыжа курттарны үндүреринге ажыглап турар. Ындыг таварылгаларда, эртенги аш-ижинге чиирин азы чартык стакан хире кулчаның ханды суун 3—4 хонук хире ижерин сүмелеп турар.

Оон ыңай кулчаны эът-кештиң кижиир кыза берген мөчектеринге чаар, сөөлдерни, арынның сепкилдерин чок кылырынга ажыглап турар. Согунаның суу-биле неделяда 1—2 катап баш кежин, дүгүн эки өзүп, быжыгарынга чуурун сүмелеп турар. Янзы-бүрү ириңнеп, хуулган балыгларга база ажыглаар. Кулчаның тургузуунда фитонцидтер деп микробтарга удур бүдүмелдер бар болганда, чамдык «грипп» хевирлиг аарыглар үезинде база ажыглап турар. Согунаны бичи кылдыр хээй кескеш, хайындырган соок сугга 8—12 шак хире турнуктуруп тургускаш, ооң ханды суун кылып алыр.

Черлик согуна (орус. Лук) дээрге чымчак кара хөрзүннуг черлерге үнер үнүш. Чайгы үеде ооң чымчак сыпчыгажын, күзүн борбак бодун казып алгаш, чем амданы кииреринге ажыглаар. Ону мүнге, манчы, хуужур кылыр эътке, тыртканга холуур. Чаагай чыттыг, онзагай амданныг.

Дөзү

Доржу Көк-оолович Куулар, Тана Моңгушевна Куулар - "ЛЕКАРСТВЕННЫЕ РАСТЕНИЯ В ТУВЕ"
Ном «Холу чемзиг авам сөңү»