Баштайгы амыдыралдың даш чепсектиг үези

  Даш үези — кижи ниитилелиниң демир шаг-үезиниң мурнунда турар делгем эрте буруңгу шаг-үе, археологтуг терминнерге хамааржыыр.

Бистиң эраның мурнунда эраның I векинде чурттап чораан Тит Лукреций Карның чугаалааны-биле, демир шаг-Үезиниң мурнунда үеде чурттап турган кижилерниң кол боо-чепсээ база херексели даш турган. Ол үени аңгылап тускайлаар деп бодалды бир дугаар француз антиквар Никола Мауделем 1734 чылда чугаалаан. 1836 чылда ол бодалды эртем талазы-биле ундезилээн кижи датчан археолог Томсен. Оон аңгыда археолог Томсен кижи төрелгетениң хөгжүп келген үезин үш төөгү культурлуг уе-шагга чарган: даш, хүлер болгаш демир-дес вектер. 1860 чылдарда англий эртемден Джон Либбок даш үени ийи аңгы эпохага чарган — палеолит болгаш неолит. 1860 чылдарның төнчүзүнде француз археолог Г. Мортилье оон-даа үүрмектээн үелерге аңгылаашкыны берген (шелль культуразы, мустьер культуразы, солютрей культуразы, ориньякск культуразы, мадлен культуразы, робенгаузен культуразы).

Ындыг турбуже, делегейниң янзы-бүрү булуңнарынга кижи төрелгетениң хөгжүлдези бир ден эвес турган. Аңгы-аңгы культураларга Демир чепсектиң үезинде безин даш чепсектерни ам-даа ажыглап турган. Чамдыкта демир херекселдер база боо-чепсектиң аңгы хевирлеринге чергелештир, чижээлээрге, согунуң молдуруунга, дашты ам-даа ажыглалга киирип турган. Ынчангаш "даш вектер" деп терминни "даш век" деп терминниң орнунга ажыглаар болза эки. Даш үе-шагның эгези болгаш төнчү уези кажан деп айтырыг база маргыштыг айтырыг болуп турар.

Даш чепсек-херекселдер даштың аңгы-аңгы хевирлеринден кылдынып турган. Кремень база известняктыг сланцы боо-чепсек болгаш кезер херекселдер кылдыр ажыглаттынып турган. Базальт болгаш песчаникатен ажылга ажыглаар чепсек-херекселдерни кылып турган, чижээ, хол дээрбезинге ажыглап турган. Оон аңгыда улуг ажыглалга чарт ыяш, сөөктер, скорлупа, иви мыйызы кирип турган.

Археологияда даш үезиниң туружу

Даш үе-шагның Балык тударының сыырткыыжы

Бо баштайгы амыдыралга хамааржыыр түр үениң ылаптыг чылдары билбинбес болгаш маргыштыг, оон аңгыда тодаргайлаан тус черлерниң аайы-биле аңгыланып турар. Ынчалза-даа, даш шаг үезин долузу-биле кижи төрелгетениң база бир хөгжүлдезиниң база бир үе-шаа деп бадыткап турар. Чамдык культураларда амгы үеге дээр металлургия безин тывылбаан, олар амгы үениң технологтуг хөгжээн цивилизацияларның салдарынга ам-даа албыспаан. канчап-даа кээрге, бо уениң эгелээнин үш миллион чылдар бурунгаар деп санап турар.

Ынчап кээрге бистиң бо амгы үевиске чедир колдуунда чүгле даш тывылгалар артып калган болуп турар. Ынчангаш бо үениң археологтуг шинчилелдери ол тывыштарга үндезилеттинген болуп келир. Археологи проводят различные измерения каменных орудий, чтобы определить их типологию, назначение и технологическое использование. Нередко инструменты каменного века доходят до нас в полуразрушенном состоянии, раздел экспериментальной археологии занимается их восстановлением или созданием копий.

Даш чепсек-херекселдерниң аңгы-аңгы хевирлери

"Даш шаг-үе" деп терминни ажыглаарынга бир шаптараазынны чедирип турар айтырыгларының бирээзи ону шинчилеп өөренииринге оон ниитилел тургузуунуң хевиринден болгаш нарынындан азы аъш-чемни тыварының хевирлеринден база нарынындан база дошкун агаар-бойдуска чаңчыырында эвес, чүгле артып калган даш чепсек-херекселдернинге, даянып алгаш шиитпирлер үндүреринде. ол хамык чүүлдүң үнген чылдагааны 19 векте ажыглаттынып турган, үш хар-назын аайы-биле чарлып турар төөгүнүң археологтуг методтарында. Ол методтуң кол сорулгазы көвей даш чепсек-херекселдерни тыварынга үндезилеттинген. Амгы үеде ажыглаттынып турар археологтуг методтарның кол сорулгазы көвей-көвей медээлерни, билиглерни чыырынга үндезилеттинген. Ол билиглер бурунгу үе-шаг дугайында бистиң билиглеривисти көвүдедиринге база ону билип алырынга, ол үеде безин ниитилелдиң тургузуу нарын организастыг система турган деп бадыткаарынга салдарны чедирип турар.

База бир бо "даш шаг-үе" деп билиг сөс-биле хамаарышкан айтырыг болза бо термин сөстүң буруңгу Европаның археологтуг культуразының тодарадып бижииринге хамаарышканында болуп турар. Бо терминни өске, чижээлээрге, Соңгу болгаш Мурнуу Америка, Океания ышкаш чурттарга хамаарыштырып болбас. Бо черлерде чер ажыл-агыйы кылып чоруур аймактар болгаш аңчылар дашты европейжи колонизация үезинге дээр ажыглап турганнар. Оон аңгыда, демирниң бурунгу кижилерниң чуртталгазынга ажыглап турганы ындыг кончуг эвес болуп келир. Оон чылдагаанында Чес, Хүлер и Демир вектер деп терминнерни бо кижи төрелгеттениң төөгүзүнүң шаг-үезин демдеглээринге ажыглап турары ындыг кончуг таарымча чок болуп турар. Чижээлээрге, кажан бүгү делегейде демир идекпейлиг ажыглалче кире берген турган үеде Америкага ону 1492 чылга дээр ажыглавайн турган (ажыглалга чес, мөңгүн болгаш алдын кирип турган), ам Океанияга демирни XVII векте ажыглап эгелээн.

Даш үе-шагның соонда Хүлер вектер түр када турган үе-шаг болуп турар. Ол үе тургузунда кижилер хүлерден, честен база оловодан херекселдер кылып, оларны амыдыралынга ажыглап өөренип алганнар. Ынчалза-даа, алдын, чес база мөңгүн ажыглалга чер бүрүзүнде кире берген үеде, Мурнуу Америкага чурттап чораан Инкилерниң культуразы бистиң эрага дээр ийи мун чылдар бурунгаар үениң чадазынга чыдып калган. Австралия даш үе-шаанга бистиң эраның XVII вегинге дээр чурттап келген. Майык:Каменный век

• Культура Маглемозе 8,3—6 тыс. лет до н. э.
• Гуденская культура 8—4 тыс. лет до н. э.
• Клостерлиндская культура 8—5 тыс. лет до н. э.
• Культура Конгемозе 6—5,2 тыс. лет до н. э.
• Эртебёльская культура 5,2—3 тыс. лет до н. э.

• Фатьяновская культура
• Среднеднепровская культура
• Археологическая культура
• Список археологических культур России
• Предыстория России
• Ностратические языки
• Y-хромосомные гаплогруппы в этнических группах

Литература

• Салинз М. Экономика каменного века. М.: ОГИ, 2000 Archived 2007-12-23 at the Wayback Machine