Дөрт Чаагай Алыс Шыннар

Шакьямуни Будда Бурган Башкы

Дөрт Чаагай Алыс Шын

Ыдыктыг бурган мынча дээн: " Бо – Алыс Шын човулаңнар-дыр, бо – Алыс Шын оруктар-дыр. Човулаңнарны – билип алыр, оларның үнүп турар үндезиннерин – чайладыр, човулаңнарның белдирлерин – тудуштурар, (хосталгаже) оруктарны эртер херек. Човулаңнарны билип алыр херек – ынчан билип алыр ужурлуг човулаңнар артпас. Човулаңнарның үнүп турар үндезиннерин чайладыр херек – ынчан чайладыр ужурлуг үндезиннер турбас. Човулаңнарның белдирлерин тудуштурар херек – ынчан тудуштурарын боттандырар ужурлуг белдирлер турбас. Оруктарны эртер херек – ынчан эртер ужурлуг оруктар артпас".

Оларның алыс бүдүжүн, эргежок чугула үүлгедиглерин база оларның түңнелдери-биле катай алыр болза, Дөрт чаагай Алыс Шын мындыг болур-дур. Оларны тайылбырлаарда, бис колдуунда Богданың философчу угланыышкыннарының дээдизи болур Прасангика-Мадхьямика хевириниң тодарадылга тайылбырларын барымдаалаар апаар-дыр бис.

1. Алыс Шын човулаңнар – ол дээрге хайлыг караңгы үүлгедиглерден болгаш бужар-бачыттан истелип үнгеш, амыдыралдың эргилдези деп билиишкинге бактаап кирер болуушкуннар-дыр.
2. Алыс Шын үндезиннер – ол дээрге Алыс Шын човулаңнарны болдуруп турар чылдагааннар-дыр.
3. Алыс Шын белдирлер – ол дээрге човулаңнарның болгаш Алыс Шын үндезиннериниң узуткаттынар болгаш чиде бээр байдалы-дыр.
4. Алыс Шын оруктар – ол дээрге Алыс Шын белдирлерни чедип алырының онзагай аргалары-дыр.

Будда башкы ордузунда олуруп алгаш Дөрт Чаагай Алыс Шыннар дугайында өөредиин чедирип турары

Ынчангаш Алыс Шын човулаңнар болза Алыс Шын үндезиннерден тыптыр, үндезиннер херек кырында човулаңнарның мурнунда-ла тыптып келир. Ол ышкаш, Алыс Шын белдирлер болза Алыс Шын оруктарны эртериниң аргазы-биле тутчуп боттанып турарлар; ынчангаш херек кырында оруктар болза, белдирлерниң мурнунда чоруп турарлар. Ынчалза-даа Ыдыктыг бурган Дөрт чаагай Алыс Шынга өөредирде, ол чурумну дедир кылдыр эскерткен, ол чорук онза чугула. Чүге дизе човулаңны баштай кижи билип алыр болгай, ооң соонда ооң чылдагааннарын шинчилээр; ынчангаш Богда човулаңнарның үндезиннерин човулаңнарның боттарын тодараткан соонда тайылбырлаан. Човулаңнарны узуткаар аргага бүзүрей бергенде, оларны чок кылыр күзел база тыптып кээр. Моон-на (белдирлерже) оруктарны эртер күзел бар апаар; ынчангаш Богда бурган Алыс Шын белдирлерни тодараткан соонда Алыс Шын оруктарны тайылбырлаан.

Дөзү

1. " К.К.Кудажы, Ю.Ш.Күнзегеш. Улуг-Хем: Тыва чогаалчыларның сеткүүлү 5-6. Владимир Кара-Сал "14-кү Далай-Лама Тывада". 1993чыл."