Сююмбике

Сююмбике
тат. Сөембикә
Төрүмел ады	Сююм
Төрүттүнген хүнү	1516
Мөчээн хүнү	орай эвес 1557
Ашаа азы кадайы	Джан-Али[d], Сафа-Гирей[d] биле Шах-Али[d]

Сююмбике (ног. Суьйимбийке, тат. Сөембикә, 1521 чылда төрүттүнген) – татар феодалдыг күрүнениң, Казан хааннаашкынының баштыңы (1549-1551), Джан-Али (1533-1535), Сафа-Гирея болгаш Шах-Али хааннарның кадыны бооп чораан, ногай бег Юсуфтуң уруу, Орданың Ногай династиязының үндезилекчизи Едигейниң уйнуу.

Намдары

Сююмбикениң бир дугаар Джан-Али деп өөнүң ээзин чаш турда-ла чазак баштаар кылдыр хаан Булат Ширинниң болгаш Москваның хааны Василий III -түң шиитпири-биле олурткан. Хааның назы-хары четкиже, ооң хүлээлгелерин Ковгоршат хүлээнип алган. 1933 чылда Ковгоршат Джан-Алини 12 харлыг Сююмбикеге өглеп каан. Ол чүүл чаш хаанның назыны чедип, төре баштаар үези келген деп чүүлдү илередип турган. Оларның өг-бүле тударын Москва-биле сүмелешкен турган. Москва ол чүүлге өөрүп дораан чөпшээрелин берген. Чуге дизе ол үеде Москвага Юсуф бег-биле чоок харылзаа херек турган. Ынчалза-даа Сююмбике биле Джан-Алиниң салым-чолу аайлашпаан, олар ажы-төл чок болурлар. Сююмбике ачазын чанынче ап аар кылдыр дилеп турган. Юсуф бег уруун эгидип бээрин негеп турган. Ол хамык болуушуннар политиктиг чагаалажылганың эгезин салган. Джан-Алиге чүгле кадайы эвес, харын албаты-чон таарышпайн, ону хаан кылдыр хүлээвейн турган.

1553 чылда Булат Ширин биле Ковгоршат кадын сүлчээлешкеш, хааннаашкынга удур ажык демиселди чоруткан. Ынчан Джан-Али өлүрткен. Ооң орнунга Сафа-Гирей хаан болган. Сююмбике ол хааның беш дугаар кадайы апарган. Сафа-Гирей чок апарган соонда назы четпес оглунуң төре баштаар назыны келгиже түр када Казан хааннаашкынны Сююмбике удуртуп чораан (1549—1551 чч.).

1551 чылда орус хаан Кадыг-дошкун Иван IV Сююмбикени база ооң оглу Утямыш-Гирейни бодунче ап алган. Чартык чыл эрткенде Сююмбикени ооң чөпшээрели чокка Шах-Али деп хаанга күш-биле өглеп каан. Оглун Кадыг-дошкун Иван хаан бодунуң коданынга артырып алган.

Сююмбике бодунуң сөөлгү чылдарын Касимовкага чурттап эрткен. Ат-сып чокка хөөржүткен. Чурт шинчилекчизи Анатолий Шекинниң бодалы-биле Сююмбикени Чурай-Батыр деп чалчазы карактап чораан.

Ажы-төлү

Сафа-Гирейден чаңгы оглу – Утямыш-Гирей, Москвага шажын аайы-биле Александр Сафакиреевич деп аттыг болган.

Сактыышкын

Тураскаал бажың бар, ол Казань хоорайда төөгүлүг тураскаал болбушаан, архитектурлуг эмблема болуп турар.

Нижнекаменс хоорайда Сююмикениң ады-биле кудумчу ады адаан.

Казаньда 1991 чылдан эгелеп, ай санында херээжен чонга "Сююмбике" деп сеткүүл үнүп турар.

2012 чылда кино-чурук тырттырган "Сокровища О.К.", ук кинода Сююмбикени Анора Халматова деп актриса ойнаан.

Ажыглаан литература

• Трепавлов В. В. История Ногайской Орды. М.: Восточная литература, РАН.