Чеди-Хаан

Чеди-Хаан – дүнеки дээрде соңгу дээрниң поляр сылдыс адаанда 7 чырык "хымыш хевирлиг" бөлүк сылдыстарның ниити ады.

Чогаалдарда

К.-Э. Кудажының "Уйгу чок Улуг-Хем" чогаалында Алдын-Өрген сылдыс кысказы-биле бижиттинген.

"Чеди кызыл аьтты" өртээн
Чедип шыдавазывыс "Алдын-Өрген".

"Алдын-Өрген" дээрге Поляр сылдызы. "Чеди кызыл аьт" - Чеди-Хаан сылдыстар.

Поляр сылдызы шимчевес, өске сылдыстар ону долгандыр шимчеп турар. Чеди-Хаан сылдыстан дүнеки үени билип алыр. Бурунгу өгбелеривис Чеди-Хаан сылдысты – "Сес-кежик сылдызы" деп адаар чораан. Сүбедей "Чеди-Хаан" кылдыр адап каан дээр. Сылдыс бүрүзү аттарлыг – неделя хүннери.

Чүге "Сес-кежик"?

Чеди-Хаан сылдыстарының бир сылдызының чанында бичии имистелчек сылдыс бар, ону өгбелеривис "кежик сылдызы" дээр. Ол сылдысты элээди чажында көрүпкен кижи аас-кежиктиг болур дээр. Бурунгу үелерде "аас" эвес а "сес"-кежик дээр. Тыва дылда ийи сөс бар "аас-чогаал" биле "аас-кежик". Домейлешпес-даа, удурланышпас-даа сөстер.

Кижи чуртталгазында сес кежиктиг болур деп өгбелер санаанар: кадык-чаагай төрүттүнери дээш ...узун назын назыдаарынга чедир. Ындыг салым-чолду Сүбедей көрген дээр. Ол салым-чолунга таарзынмаанындан ойзу адап каапкан турганы ол чүве дээр.

Кежик сылдызын эскерип көөрун кижи боду кызар ужурлуг, ынчалза-даа сымырангаш: "хымыштың" дудазында ийи дугаар сылдыста, – деп бир акый чугалаан.

Ооң аазааны ёзугаар дараазында "Чадаганны" оон "аразындан суг акпас алышкыларны" ыдып бээр мен. Сонуургалыңар бар болза.

...Уламчылаптайн, төрээн чонум чечен-чугаазындан сеткилимни өөртүп келир чугаа бар:

"Чыткан теве аксынче каңмыыл кирер". Тайылбырлаарга: бирээде – турган теве аксынче каңмыыл кирбес, хадып эртип бар чыткан каңмыылды дозуп аптар кашпагай эвес амытан болгай, ийиде хаттыгда теве хатка удур эвес а доораландыр чыдып алыр, утказы чаагай мага-боду биле хадаан каңмыыл дозуп алырынын аргазы-дыр. Бодумну ол чыткан теве дөмейлээрим кончуг болгаш мынчаар таарыштыр тайылбырлап алганым ол. Өске утказы база бар болганындан чечен-чугааганын эгезинге "Чүгле" деп сөс немеп ап чор мен.

Дөс

К.-Э. Кудажының "Уйгу чок Улуг-Хем" деп ному.
Куулар Викторнуң чугаазындан.