«Тыва улустуң маадырлыг оруу»

«Тыва улустуң маадырлыг оруу» - Төөгү эртемнериниң доктору Ю.Л. Аранчынның ному.

Номну автор 1992 чылда бижип дооскан. Ооң чамдык эгелерин Тываның Чогаалчылар эвилелиниң «Улуг-Хем» альманагынга 1992-1994 чылдарда үндүрген, оларның хөй кезии-биле номчукчулар танышкан. Автор номун чогуур үезинде үндүрүп шыдаваан.

Тургузуу

Ном ийи кезектен тургустунган.

Биргизинде, «Алдан-маадырларның тура халыышкыны» — деп кезээнде, автор ол темага хамаарышкан бодунуң мурнуку чылдарда бижиттинген ажылдарынга немелделерни киирген. Тура халыышкынның байдалының болгаш шимчедикчи күжүнүң дугайында, ооң тыптып келириниң барымдааларының болгаш байдалдарының дугайында, а ол ышкаш аштырган чылдагааннарының дугайында улам ханы болгаш долузу-биле билип алыр бис. Тура халыышкынның идепкейлиг киржикчилериниң чурттап турган черин болгаш ук-ызыгуурун айытпышаан, долу даңзызын парлаан.

Бо эгеде «Ук төөгүвүс» — деп кезек көстүп келген, ында Тываның төрел бөлүктериниң тыптып база сайзырап келгениниң төөгүзүн, оларның бот-тускайлаң чон кылдыр хевирлеп тургустунганының болгаш XVIII чүс чылдың бирги чартыында сайзырап келгениниң дугайында көргүстүнген болгаш ол бүгү чүүлдер моол тергииделдиң болгаш манчы-кыдат дарлалдың эгелээнинге чедир үени көргүскен деп түңнелди аңаа үндүрген. Автор бодунуң салганы «Кайыын тыптып келдиң, Тывам? Салымың кандыг чоржук?» — деп айтырыгларынга харыыны боду берген. Ниитилел тургузуунуң, социал харылзааларның болгаш аңгы талазы-биле чөрүлдээлерниң, национал-хосталгалыг шимчээшкинниң сайгарылгазын база ында киирген. Номда «Ук-төөгүвүс» деп эге дыка сонуурганчыг, ында бистиң республикавыстың төөгүзүн кысказы-биле болгаш делгереңгей көргүскени-биле, чаа-чаа көрүштер, үнелелдер болгаш түңнелдерлии-биле ылгалдыг болган.

Номнуң ийиги «Шиитпирлиг базым» — деп эгези 1911-1912 чылдарда тыва чоннуң национал-хосталгалыг шимчээшкининге тураскааткан. Аңаа автор мурнуку ажылдарынга деңнээрге, ол айтырыг талазы-биле бодунуң көрүжүн улам тодаргайлаан болгаш ханылаткан, Тываның төөгүзүнүң мурнунда шинчилеттинмээн арыннарын ажыткан.

Ажыл дугайында

Эрткен чүс чылдың 90 чылдарының эгезинде Ю.Л. Аранчын национал-хосталгалыг шимчээшкинниң 80 чылы-биле холбаштыр ол болуушкунче база эглип келген. Манчы-кыдат дарлалдың үезинде Тывага политиктиг болгаш социал-экономиктиг байдалды ылап шинчилээш, 1876-1878 чылдарда чоннуң хөлзээшкининиң, 60 маадырларның тура халыышкынының болгаш 1911-1912 чылдарда тыва араттарның национал-хосталгалыг шимчээшкининиң чылдагаанын автор ажыткан. Чоннуң ол шимчээшкиннериниң аразында сырый харылзааны ол айыткан болгаш национал болгаш социал хосталгазы дээш тыва чоннуң хөй чылдардагы демиселиниң сөөлгү шиитпирлиг базымы деп санаан.

1911-1912 чылдарда тыва чоннуң национал-хосталгалыг шимчээшкинде бот-боттары-биле харылзаалыг ийи чада көстүп турар. Баштайгызында — Тывадан манчы-кыдат садыгжыларны үндүр хөөглээни болгаш өнчү-хөреңгизин хавырганы, ийигизинде — Моолдуң Тывага чоок девискээрлерин дайын хөделиишкиннеринден арыглаарынга тыва эки турачы дайынчыларның дорт киржилгези, а ол ышкаш Кобду хоорай-шивээже халдаашкыны кирип турар.

Архивте шыгжаттынган материалдарга, хосталга дээш шимчээшкинниң киржикчилериниң сактыышкыннарынга, а ол ышкаш өске-даа шинчилелдерге үндезилээш, Ю.Л. Аранчын манчы-кыдат эжелекчилерниң артынчыларын үндүр сывырарынга болгаш Кобдуну хостаарынга кожаларынга дуза чедирери-биле Соңгу-Барыын Моолче аъттанган тыва эки турачы шериглерниң санын тодарадыр талазы-биле улуг ажылды кылган. Ю.Л. Аранчынның санааны-биле алырга, эки турачы шериглерниң ниити саны 675 кижи, ооң иштинде Амбын ноянның келдирткени –250 кижи, Бээжи кожуундан келгеннер—195 кижи, Даа кожуундан — 160 кижи болуп турар. Бо сан-түң М.Х. Маңнай-оолдуң 698 кижи дээн саны-биле чүүлдежип турар. Ындыг турбуже чамдык өске эртемденнерниң Тывадан Моолга 1000 ажыг эки турачылар киришкен деп медээлери база бар. Оларның шуптузу Кобдуну хостаарынга киришпээн, чамдыктары доскуул шериинге, камгалал кезектеринге турган.

Архив материалдарын өөренип тургаш, Ю.Л. Аранчын Моолче чораан тыва шериглерниң тургузуун база тодараткан. Оларны чарлык шерии (чарлык-дужаал-биле келдирткен) болгаш сүзүк шерии (эки тура-биле келген) деп кезектерге чарган. Оларны 10-10 кижилиг бөлүктерге хувааган, бир бөлүк даамал дарга удуртур, 50 кижи составтыг шеригни тускайлап азы эреңгейлеп чагырар даргалар баштаан. Командирлерниң аттары база билдинген. Оюн кожууннуң эки турачыларын Санаа биле Дандыгай, Бээзи кожуунун — Куулар Лопсаң, Кыргыс Дамбый болгаш Кыргыс Улан-Байыр, Даа кожуунун — Ажыты, Шыырап (Шеми), Байыскылаң, Опунай, Белек (Хандагайты), Мөге, Алдын-Херел (Бора-Шай) олар баштаан. Таңды Тывазының шериглериниң ниити командири Куулар Лопсаң болган. Ол Маскаржав-биле кады 1912-1914 чылдарда Моолдуң барыын кызыгаарын камгалаар талазы-биле моол-тыва каттышкан шериглерни кады удуртуп турганы билдингир.

Моол эртемденнерниң шинчилелдеринге даянгаш, Ю.Л. Аранчын Кобдуну хостаарынга моол болгаш тыва — 72 шериг шылгараан дээрзин демдеглээн, оларга маадыр аттарны тывыскан. Оюн, Даа болгаш Бээзи кожууннарның эки турачы шериглери онза туктар-биле шаңнатканнар, дыка хөй тываларга шериг албан-дужаалдарын болгаш эргелерин тывыскан. Маа­дыр атка дөрт тыва төлептиг болганын айтыр апаар. Оларның аразында Баян-Тала чурттуг, ТАР-ның шериг сайыды апарган Куулар Лопсаңның ады бар дээрзин аңгы-аңгы документилер бадыткаан.

Номнуң түңнел кезээнге автор Урянхай айтырыынга, Россияның Тывага протекторадынга хамаарышкан түңнелдерни болгаш үнелелди берген. Цин империязын дүжүрген соонда, Тываның байдалынга Россияның, Кыдаттың болгаш Моолдуң кандыг салдарлыг болуп турары тодаргай көстүп келген. Кымны идегелдиг эвилелчи болгаш дузалакчы деп санаарыл деп нарын айтырыг тываларның мурнунга ынчан тургустунган. Россия апарганы ам билдингир болгай.

Ю.Л. Аранчын, өске төөгүчүлер-биле бир дөмей, Тывага хамаарыштыр хаанныг Россияның эжелекчи политиказының багай салдарын демдеглезе-даа, Орус күрүнениң протекторадының депшилгелиг ужур-дузазын база айыткан. Кыдаттың, Моолдуң Тывага дарлалының кошкааны, XX чүс чылда орус-тыва харылзааларның өске-даа талалары аңаа хамааржыр, ол чүүлдер чоорту күрүнениң хамаарышпас чорукту чедип алырынга байдалдарны тургускан. Россияга чоокшулаан чорук Тывага озалааш байдалды чайладырын, чурттуң экономиказының хоорук чоруун болдурбазын чедип алыр байдалды тургузуп, харын-даа бүдүрүкчү күштерниң көдүрлүүшкүнүн болдурган.

Бир эвес «Тыва чоннуң социализмче төөгүлүг оруу» болгаш «Тыва улустуң маадырлыг оруу» — деп ийи номну холбаштыр көөр болза, Ю.Л. Аранчын бодунуң шинчилелдери-биле бурунгу үеден эгелээш, XX чүс чылдың төнчүзүнге чедир, совет үе-биле катай, кол болуушкуннарының бүгү үе-чадаларын хаара туткан.

Ниитизи-биле алырга, Ю.Л. Аранчынның чаа ажылын ооң хөй чылдарда чорудуп келген шинчилел ажылдарының түңнели деп үнелеп, Тываның төөгүзүн өөрениринге улуг салыышкын деп санап болур. Номда кирген болуушкуннарны көргүскени дес-дараалашкак, ол үениң амыдыралын болгаш фактыларын чедимчелиг көргүскен, дыка хөй чаа айтырыгларны тургускан болгаш ханы сайгарылгалыг болганы-биле онзагай. Ону чонга билдингир дылда бижээн, барык уттундуруп бар чораан дыка хөй сөстерни ажыглаан.

Дөзү

• Алдын-оол КАНЗАЙ,Тываның гуманитарлыг шинчилелдер институдунуң башкарыкчы эртем ажылдакчызы, төөгү эртемнериниң кандидады. "Шын" солун, № 71 2013 чылдың июнь 22. http://www.shyn.ru/?q=article/aldan-maadyrlar-0