Адыр-бут деп оюн

Ойнаар херексели: бир кижиге-ле эш-эш адыр-буттар. Ону белеткеп, чазап алыры берге эвес. Шаанда болза, адыр талды кескеш, бир адырын чолдайты кезип каапкаш, ийи адырның аразынга бутту кыспайн, тааржып турар кылдыр чазап аар. Адыр-буттап ойнаарда кандыг-даа чижек дүрүм чок, чаржыр дээн болза, «чеве» дээш-ле чаржып үнүптер. Ол оюнну чаржып адааннажыр дээш-даа эвес, ону ойнап турган кижи кандыг-ла бир билдинмес «күштүң» ачызы-биле базып-ла турган черинден бедий берип, кылаштап, терең сугну идиин өттүрбейн кеже бээри бичии кижилерге кайгамчык солун, ынчангаш олар ол оюнга туралыг.

Амгы үеде адыр-бут кылып алыры чүден-даа белен, адыр тал-даа дилеп турбас, кадаг, балды, маска дузазы-биле чавыс-даа, ийи-бир метр бедик-даа кылып алыр дизе туразы. Ол оюнну элээн сайзырадып чижек дүрүм хевирлиг чүведен чогаадып алгаш, школа, клубтарга спортчу хөглүг оюннар кылдыр организастаар болза аажок солун.

Черле ынчаш кижи амытан Ие-чериниң кырынга чурттап чорааш, кандыг-ла бир кайгамчык хуулгаазын "күчү-шыдалын" сонуургаар, аңаа дээп, ону шенеп көрүксээр. Кижи чүге ону сонуургап чайганыксаарыл? Бичии кижи мыңгыртыланып турда, ону кандыг-ла бир билдинмес кайгамчык «күш» агаарга чүректи сииледи, бодун бобу эскербейн баар кылдыр эстедип, төөректей бээрин сонуургаар.

Шаанда шагда аалдарның чазаг, күзээниң чанынга улуг улус албан-биле турган дытка мыңгыртыны кылып бээр, кыжын соок болбазын дээш кажаа иштинге мыңгыртыланыр.

Чуңгу оюнун бичии уруглар база дыка сонуургап ойнаар. Үргүлчү чуңгулаар черлер, колдуунда-ла кыштаглар чоогунга болгулаар. Хой кадарчызы оолдар, уруглар хоюн албан-биле чуңгулуг билир черинче кадарып үнгеш, хоюнуң бажын дозуп ап тургаш, чуңгулап тура хүнзээр. Чуңгуда ындыг-ла тускай херексел чок, аал чаны болза чазап каан ыяш чаактарлыг шанакчыгаштар ийи-чаңгыс бар болгулаар, нургулайында-ла калбак шуугай азы «төрелеп» каан алгы эскии «шанактарлыг» болур. Кадарчылар оларны сөөртүп алгаш чоруур эвес, өшкү кежи тонунуң соңгу эдээниң дүктүг чарыын аңдара тырткаш, олуруплаттар, чазын-чазын өшкү кежи чучааның соо-даа хокпаяр, дүгү-даа хырайлыгар, оон авалары аттынар. Аттынарга-даа канчаар боор ону хоруур арга бар эвес, кадарчыны кадарар эвес, бүгү уруглар шупту чуңгулаксаар чүвени. Чамдыкта сөөртүп чоруур өшкү кежи дилиндекти-даа кылып бээр-ле.

Дөзү

http://tyvalib.ru/Book/TyvaOyunnar#/page/99 (чедимчок шөлүг)