Аз

Википедия деп сайттан

Аз — шаандагы аймак азы сөөк ады.

Ат-сывы[эдер | вики-сөзүглелди эдер]

AZ. Орхон-Енисей бижиктеринде аймактың адын дыл шинчилекчилери Аз кылдыр номчуп турар.

Дылы[эдер | вики-сөзүглелди эдер]

Эрги түрк дыл, чик диалект. Ол улус Орхон-Енисей бижиктиг чораан.

Чурту.[эдер | вики-сөзүглелди эдер]

Хемчиктиң барыын азы солагай талазы. Алаш биле Бай-Тайга.
Кандыг бир сөөктүң улузу аймак башкарып эгелээр болза, бүдүн аймак улузун ол сөөк ады-биле адап эгелээр. Үе-шагдан бээр чаңчыл черле ындыг турган. Аз дээрге сөөк ады база дыр[1]. Аз деп аймак иштинде өске сөөктүң улустары база чуртап турган.

Аймак даргазын Элтебер дээр.

Үези[эдер | вики-сөзүглелди эдер]

VIII век.
Аз деп аймак дугайында VIII вектиң көжээ даштарында бижээн дир. VIII дугаар вектиң мурнунда азы соонда чүс-чүс чылдарда Хемчик улузунуң аймаа кандыг аттыг турганын таптыг билбес бис.

Орхон-Енисей бижии.[эдер | вики-сөзүглелди эдер]

Күл тегинниң бижии. (кирилл транскрпиция)
Аз бодун йағы болты. Қара кӧлте сӱңӱшдимиз. Кӱл тигин бир қырқ йашайур эрти. Алп шалчы ақын бинип оплайу тегди. Аз элтебериг тутды. Аз бодун анта йоқ болты.

Дорт очудурулга.
Аз чону дайзын болду. Кара-Хөлге шиштештивис. Күл-тигин үжен бир харлыында Алып Шалчы агын мунуп халдап тегди. Аз элтеберин тутту. Аз чону анта[2] чок болду.

Литературлуг очудурулга.
Аз чону дайзын болду. Кара-Хөлге чаалаштывыс. Күл-тигин үжен бир харлыында Алып Шалчы ак аъдын мунупкаш, халдап кирди. Азтарның элтебери туттурду. Дайынга Аз чону аштырды.

Салгалдары.[эдер | вики-сөзүглелди эдер]

Алаш, Бай-Тайга, Барыын-Хемчик улузу.
Алдайларда Дьети ас («Dieti-As»),[3]Төрт ас, Байлак ас деп сөөктүң улузу бар. Ол улус Хемчиктен көжүп келген бе азы черле Алдайга чуртап чораан бе?[4] Оозу арай билдинмес.

Тайылбыр кезек.[эдер | вики-сөзүглелди эдер]

  1. Алдайларда "Ас" деп аттыг сөөктүң бары, ону кончуг тода херечилеп турар.
  2. Шуй, Бай-Тайга улузунуң чугаазын дыңнаарга анта, антыг дээр логой. Ынчангаш ол улустуң чугаазының аяны ёзугаар ол сөстү артырып калдым.
  3. Тывалаар болза Чеди ас дыр.
  4. Шаанда улус дайындан дескеш чуртун каар ужурга таваржыр боор турган.

Үндезини[эдер | вики-сөзүглелди эдер]

  1. AZ III этн. азы, азский народ. (az -azï):арын 72.// Академия наук СССР институт языкознания. Древнетюркский словарь. Издательство «Наука» Ленинград, 1969 год.
  2. И. В. Кормушин. Древние тюркские языки. Учебное пособие для студентов вузов. Абакан: Издательство Хакаского государственного университета им. Н.Ф. Катанова, 2004. — 336 с. ISBN: 5-7810-0279-0