Ашмарин, Николай Иванович

Википедия деп сайттан

  Николай Иванович Ашмарин (1870 чылдың сентябрь 22-де (октябрь 4-те), Казань губерниязының Ядринге төр. — 1933 чылдың август 26-да, Казаньга мөч.) — российжи болгаш совет дыл шинчилекчизи, түрколог, ССРЭ ЭА-ның кежигүн-корреспондентизи (1929).

Өөредилгези, эртеми[эдер | вики-сөзүглелди эдер]

Хоорай училищези дооскаш, Николай Ашмарин Нижний Новгородтуң классиктиг гимназиязынче кирип алган. 1891 чылда гимназияны дооскаш, Москваның Лазарев чөөн дылдар институдунче кирип алган, ону 1894 чылда 1-ги чаданың диплому-биле доозуп алган. Институтка өөренип турар үезинде ооң адазы чок апаар.

Өг-бүлези[эдер | вики-сөзүглелди эдер]

Н. И. Ашмарин улуг өг-бүлелиг турган, 1921 чылда 9 ажы-төлдүг апарган.

Ажыл-ижи[эдер | вики-сөзүглелди эдер]

1895-1899 чылдарда ол Казань хоорайга Крещен-татар школага татар дыл өөредип турган, ооң соонда 1919 чылга чедир Инород башкы семинариязынга география башкылаан, 1917 чылдан тура Соңгу-чөөн археологтуг болгаш этнографтыг институтка (ам Чөөн педагогика институду) чуваш болгаш татар дылдар талазы-биле профессор кылдыр ажылдап турган. Өөредилге округунга Очулдурукчу комиссия-биле кады ажылдап, мусульман болгаш чуваш парлаттынып турган материалдарның цензоры болуп турган (1901—1917 чч.). 1920—1923 чылдарда Чуваш улусчу өөредилге институдунга (Симбирск хоорай) чуваш дылдың теоретиктиг кичээлдерин эрттирип турган.

1923—1926 чылдарда Азербайджанның күрүне университединиң чөөн факультединге түркология кафедразынга эргелекчилеп ажылдап турган. 1925 чылдан тура түркологияның доктору. 1926—1931 чылдарда Чөөн педагогика институдунуң чуваш салбырының профессору кылдыр ажылдап, чуваш дыл болгаш түрк дылдарның деңнелге грамматиказын башкылап, чуваш дылдың мимология теориязын тургузуп турган («О морфологических категориях подражаний в чувашском языке», Казань, 1928), «Словарь чувашского языка» деп сөстүктү парлалгаже үндүреринге белеткеп турган.

Эртем ажылы[эдер | вики-сөзүглелди эдер]

Чуваш дылдың сөстүүн тургузары-биле 1901 чылда Николай Иванович чуваштарның чурттап турган черлеринче материал чыыры-биле тускай программа чоруткан. Ооң ол дилег-кыйгырыынга национал школаларда чуваш дыл башкылары болгаш өске-даа бижик билир чуваштар күзелдии-биле харыылап келген. Ооң хөй чылдарда чыып келген материалы 40 муң сөстүг 17 томнуг «Чуваш дылдың сөстүү» деп аттыг үнүп келген.

Чуваш дыл дугайында кезек ажылдарның автору. Ооң эң улуг ажылы 30 чыл белеткеп келгени 17 томнуг «Чуваш дылдың сөстүү». Баштайгы ийи тому чырыкче 1910 болгаш 1912 чылдарда шууштур үнген. Сөөлгү 17 дугаар тому 1950 чылда Шупашкар (Чебоксары) хоорайга парлаттынган. Чуваштарның аас чогаалын чыып, шинчилеп, парлап үндүрүп турган.

Салым-чаянныг түркологту делегейниң дыка хөй чурттарында билир турган. Диссертация-даа белеткетпейн, түркологияның доктору деп атты аңаа тывыскан. 1929 чылда ону ССРЭ ЭА-ның кежигүн-корреспондентизи кылдыр соңгуп алган.

Кол эртем ажылдары[эдер | вики-сөзүглелди эдер]

  • Материалы для исследования чувашского языка. (1897—1898);
  • Опыт исследования чувашского синтаксиса. Часть I. — Симбирск: Типогр. Полиграфсекции С. Н.Х, 1923. — 273 с.;
  • Опыт исследования чувашского синтаксиса. Часть II. (1923);
  • О морфологических категориях подражаний в чувашском языке. (1928);
  • Ашмарин Н. И. Болгары и чуваши. — Казань, 1902.
  • Словарь чувашского языка. В 17-ти тт. (1928—1958).

Чуваш аас чогаалда үндүрген ажылдары[эдер | вики-сөзүглелди эдер]

  • Очерк народной поэзии у чуваш: [из журн. "Этнограф. обозрение, 1982, № 2, С. 42—64]. — Москва, 1892. — 24 с.
  • Сборник чувашских песен, записанных в губерниях Казанской, Симбирской и Уфимской. — Казань: Типо-литография Император. ун-та, 1900. — 91 с.
  • Сборник чувашских пословиц. (1925).

Чок болганда үнген ажылдары[эдер | вики-сөзүглелди эдер]

  • Ашмарин Н. И. Незаконченные рукописи // Сăмах — Слово: 1993. — Чебоксары, 1994. — С. 85—97.
  • Ашмарин Н. И. Чувашская народная словесность. — Чебоксары, 2003.

Демдеглелдер[эдер | вики-сөзүглелди эдер]

Литература[эдер | вики-сөзүглелди эдер]

Орус дылда
  • Алексин В. Совершивший научный подвиг. // Советская Чувашия. — 2000. — 24 окт.
  • Алексин В. Учёный шагает по «своей» улице. // Советская Чувашия. — 2000. — 7 дек.
  • Андреев И. А. Н. И. Ашмарин и современное чувашское языкознание. // Вестн. Чуваш. ун-та. — 1996. — № 2. — С. 26—32.
  • Егоров В. Г., Н. И. Ашмарин как исследователь чувашского языка. К 75-летию со дня рождения. — Чебоксары: Чувашгосиздат, 1948. — 43 с.
  • Иванская Т. Юные творят с оглядкой на Ашмарина. // Советская Чувашия. — 2000. — 25 нояб.
  • Малов С. Е., Памяти Н. И. Ашмарина. // Записки чувашского Научно-исследовательского института языка, литературы и истории. — 1941. — Вып. 1.
  • Марфин Ю. Создатель уникального словаря. // Чебоксарские новости. — 2000. — 15 нояб.
  • Сорокин В. Перед Ашмариным в долгу. // Советская Чувашия. — 2000. — 22 нояб.
  • Федотов М. Р. Познавший душу языка. // Советская Чувашия. — 1990. — 4 окт.
  • Федотов М. Р. В юношеском труде сказался весь Ашмарин. // Советская Чувашия. — 1998. — 20 мая.
  • Федотов М. Р. Великий тюрколог. // Советская Чувашия. — 1995. — 7 окт.
  • Федотов М. Р. Краткий очерк о жизни и деятельности Н. И. Ашмарина. // Лик Чувашии. — 1995. — № 1. — С. 147—164.
  • Федотов М. Р. Н. И. Ашмарин: Краткий очерк жизни и деятельности. — Чебоксары: Б.и., 1995. — 51 с.
  • Федотов М. Р. Тернистый путь Ашмарина к многотомному словарю чувашского языка. // Советская Чувашия. — 1995. — 24, 25, 26 мая.
  • Хузангай А. П. Столп и утверждение чувашской филологии // Советская Чувашия. — 2000. — 14 апр.
  • Хузангай А. П. Ашмарин как поэт… // Республика. — 2000. — 7 окт.
  • Хузангай А. П. Столп и утверждение чувашской филологии // Ашмарин Н. И. Болгары и чуваши. — Чебоксары: ЧГИГН, 2000. — С. 5—8.
  • Хузангай А. П. Ашмарин/Айги: диалог через столетия // Новый Лик. — 2001. — Вып. 1.

Хузангай А. П. Плод честного усердья

  • Чернов М. Ф. «Словарь чувашского языка» Н. И. Ашмарина — выдающийся памятник чувашской письменности. // Изв. Инженерно—технолог. акад. Чуваш. Респ. — 1996. — № 1 (2). — С. 245—249.
Чуваш дылда
  • Адюкова И. Чăваш ăслăлăхĕн ашшĕ. // Eлчĕк ен. — 2000. — 30 авăн.
  • Алексеев А. «Хам вырăс пулин те, чăваш халăхĕн шăпи манăн чĕреме тăван вырăс халăхĕн шăпи пек çывăх». // Тантăш. — 1995. — 20 юпа. — С. 9.
  • Алексеев А. Чăваш филологийĕн классикĕ. // Сувар. — 1995. — 3 чÿк.
  • Андреев И. А. Аслă тĕпчевçĕ. // Тăван Атăл. — 1970. — № 9. — С. 67—70.
  • Андреев И. А. Чăваш ăслăлăхĕн аслашшĕ. // Хыпар. — 1995. — 4 юпа.
  • Васильева E. Н. И. Ашмарин тата халăха вĕрентес ĕç / E. Васильева, А. Горшков // Хыпар. — 1996. — 26 пуш.
  • Виноградов Ю. Чĕлхе хăватне ĕненсе. // Ялав. — 1980. — № 10. — С. 32.
  • Димитриев В. Д. Н. И. Ашмарин пăлхарсемпе чăвашсен чĕлхе тата этнос пĕрлĕхĕ çинчен вĕрентни. // Хыпар. — 1996. — 24 авăн.
  • Илле Элли Ашмарин профессор хăш халăх çынни? // Хыпар. — 2000. — 2 çурла.
  • Ильин Г. Н. И. Ашмарин — чăваш чĕлхин наукине пуçараканĕ. // Ял ĕçченĕ (Тăвай р-нĕ). — 2000. — 27 юпа.
  • Ларионов Н. Ашмарин — чăваш халăхĕ пулса кайни çинчен. // Канаш (Ульяновск обл.).— 2003.— 4 авăн (№ 36).— С. 5.
  • Ларионов Н. Ашмарин — чăваш чĕлхе пĕлĕвне хываканни. // Канаш (Ульяновск обл.).— 2004.— 1 ака (№ 14). — С. 4.
  • Николай Ашмарин: Чаплă чăваш тĕпчевçи Николай Иванович Ашмарин çуралнăранпа 125 çул çитнĕ ятпа / М. И. Скворцов пухса хатĕрленĕ // Хыпар. — 1995. — 27 юпа. — («Хыпар» кĕнеки, № 17).
  • Николай Иванович Ашмарин: Хыпарçăсем // Хыпар. — 1996. — 8 нарăс.
  • Сергеев В. Унăн ячĕ ĕмĕр хисепре. // Тăван Атăл. — 1980. — № 10. — С. 76—78.
  • Скворцов М. И. Чăваш чĕлхин пуянлăхĕ Н. И. Ашмарин словарĕнче. // Халăх шкулĕ — Народная школа. — 1995. — № 5. — С. 66-70.
  • Скворцова Р. «Ашмарин çĕкленĕ ялав вĕлкĕшсех тăрĕ…» // Хыпар. — 1995. — 28 юпа.
  • Смолин А. Чăваш-и вăл е чăваш мар-и…: Сăвă. // Тăван Атăл. — 1988. — № 11. — С. 54.
  • Федотов М. Р. Паллă тĕпчевçĕ çыравĕ. // Ялав. — 1982. — № 8. — С. 30.
  • Хусанкай А. П. Чăвашлăхĕпе тĕнчере палăрнă. // Хыпар. — 2000. — 19 юпа.

Шөлүлгелер[эдер | вики-сөзүглелди эдер]