Аът чарыштырары

Аът чарыштырары - Тыва улустуң шимченгир амыдыралынга бурун шагдан тура-ла чылгы мал үнелеп четпес ажыктыг болуп турган. Бурун шагда көшкүн быдаргай ажыл-агыйлыг тывалар чылгы малды муң-муңу-биле өстүрүп, көшкүн ажыл-агыйларга ажыглап чораан.

Тываларның төөгүзүнде

Чылгы малды көшкүн, малчын кижиниң эң ынак, барык-ла азыраныр чүвези кылдыр көрүп чораан. Бурун шагның дайынчы маадырлары дайынга өлген болза, оон үргүлчү мунар аъдын соккаш кады хөөржүдүп каар чораан. Өлген кижи-биле аътты кады хөөржүдер чорук амгы Тываның девискээринге чурттап чораан чонга барык-ла 3000 чылдар бурунгаар: тывылган болгаш XIX векке чедир үргүлчүлээн. Бо аразында бурунгу түрк үези, кыргыстар үези болгаш бурунгу тывалар үези солчуп эртип турган болгаш ол уениң кижилери боттарының бурунгу өгбелериниң чаңчылдарын быжыы-биле кадагалап арттырган.

Бурунгу тывалар аътты чүгле көжер-дүжеринге, чаа-дайынга, арт-сын ажыр мунарынга хереглеп турганындан аңгыда, байыр-чыскаал болган черлерге чарыштырып, спорт херээниң янзы-бүрү хевирлеринге база киириштирип турган. Бо дугайын бурунгу Тываның маадырлыг тоолдарында тодаргай чугаалап турар.

Аът чарыжының маргылдаазы чүс-чүс, муң-муң чылдарны өттүр бистиң хүннеривиске чедип келген. Аът чарыжы болза, бистиң хүннеривисте спорттуң база бир эң солун хевири болуп, ооң хевирлерин янзы-бүрү кылдыр сайзырадып келген.

Төөгү материалдарында аът чарыжында улуг аъттарны анаа чарыштырарындан өске, оларның назы-харын ылгап, челер, чыраа аъттарны аңгы чарыштырарының дугайында чүнү-даа чугаалавайн турар. Ынчалза-даа бистиң уевисте аъттарны назы-харын ылгап, чоруунуң аайы-биле аңгылап чарыштырар.

Чүгүрүк аъттар

Чүгүрүк аъттарны чарыштырар черниң хемчээли дыка ырак, чамдыкта дүштүк (30—40 км) чер деп санаар. Чарышка кирер аъттарның саны чеже-даа болур. Хөй болган тудум-на солун болур. Чарыштырар аътты, барык ай бурунгаар 6елеткеп соодар. Ол болза аъттың спортчу каңналыышкынын эрттирери ол. Баштайгы удаада аътты дүне тайыс оъттуг черге өртеп хондурар, а хүндүс хөлегеге тургузу баглап каар. Ынчангаш өйлеп-өйлеп, баштайгы удаазында 10 хонгаш, ооң соонда 5 хонгаш, 3 хонгаш, адак сөөлүнде хуннуң-не күзүргедип, шенелде чарыштарга киирип турар. Чарыш болур хүн чоок черге (5—10 км) күзүргеди каапкаш, дыштандырып, кудуруун өрээш, челин чараштыр таарып каар. Аътты чарышка белеткеп тургаш, ону мунар кижини база өөредир. Аъттың чарышка онзагай байдалдарын (узак-кезээн, аскымчызын, хөөрээр-хөөревезин) дөгерезин ол билип алган турар ужурлуг. Чарыш аъдын бичии оолдар мунар.

Чарыш аъды мунар оолдарны өөредирде, аътты бичии кидис-биле чонааш, чаңгыс шавылдыыр-биле тыртып бээр. Ол болза, бирээде, оолдуң ужазы хаварып дежилбезин дээш, а ийиде — шавылдыырдан туттунуп алзын, аңдарлып калбазын дээш ынчаары ол. Аът мунукчузу оолдар чаза чииктенип, хончузун так даап кааптар.

Аът чарыжынга өске оюннар дег мөөрей турбаан, чугле сөөлзуредир 20 чылдар уезинде, 3-4-ле чыл иштинде, аът мөөрейи деп чүве тывылган, аңаа орус чон безин киржип турган. Ол чорукту чон деткивейн барган болгаш дораан-на чиде берген.

Аътты чарыштырарының мурнунда, мунар оолдарга мундуруп алгаш, аът башкарыкчызы хоочун ашактарга баштаткаш, сыгырып тургаш, найырда турган хөй чонну долгандыр чортар. Ол болза, бир чүүлүнде, чаржыр аъттарны бирден 6ирээ чокка хөй чон-биле «таныштырары» ол, ийиде, аяар чортуп тургаш, малдың шыңганнарын болур улуг чарышка чаңчыктырып (разминка), тренировкаладыры ол, а үш чүүлүнде, аъттар хөөрезин дээш ынчаары ол.

Ооң соонда оларны ол-ла чыскаалы-биле демги-ле ашактарга үдеттиргеш, аяар чорук-биле чарыш салыр черге (стартка) чедирер. Аңаа чеде бергеш, хамык аъттарны шуптузун чыскаагаш, мунукчу бүрүзү эртер орукту, чедер черни дөгере билген турар кылдыр сургаар.

Үргүлчү чарыштырып турар хоочун аъттар болза, чарыш эгелээр черге чедир аажок девидеп, сүртээр, чамдыкта дедирленип, буруур суг болгулаар. А аныяк, шоолуг чарышка кирип чорбаан аъттар эмин эрттир хөөреп, аскымнаар, аксын тыртып чорда безин чартыктап ал-ла ыңай боор. Ол ындыг аъттар чарыш үезинде безин чартыктаар чаңын салба болгулаар.

Аът мунукчузу бичии оолдарга чагыг бээр.
Мунгаш-дынын үзе тыртар шилелиг,
Мунган кижи чаштай бээр дег чүгүрүк
Дески чаагай ооргалыг, орарда,
Терең, селбер челдиг, туттунарда
Эртсин дээштиң кымчылава, тепсенме-даа
Ээгейлеп, аагайлап хирезин көр.
Чарыш аъттарын оожургадып, маңнап үнеринге белеткеп, аъттарны чыскаап тургаш:
Аъттарны үндүреринге белеткенинң-эр!
Арыгланып шилиттиниңе-эр!
Тос кожуун доза тырткан
Тозан эзир мында-ла-дыр.
Чели, кудуруу черге дежелген
Сес чоруун дески чоруур,
Дүктүг даванныг амытанга четтирбес,
Чүглүг амытанга баштатпас
Булуттуг дээрниң адаа-биле,
Будуктуг санданның кыры-биле ужугар
Тос кожуунда чок дээн
Тозан чүгүрүк мында-ла-дыр.
Муңгаш-дынын салгылаңар,
Бурутпаңар боду билзин,
Ал-ла бодуңар шилиттиниңер
Аъттарынар салып ундуруце-эр! Ундуруңе-эр!

Аът салыр кижиниң кыйгызы-биле аъттар-даа чаржып-ла үнер. Мунукчулар аъттары хөөрезин дээш, алгырышпышаан, кымчызын чайыптар. Мунукчу кижи аътты күженип тепсенир азы кымчы-биле кагар чоруктан аргалыг-ла болза чайлаарын кызыдар.

Мунукчулар аъттар маңнажып орда, мунган малының онзагай байдалын көрүп тургаш, маңын таарыыр— аът кезек болза, чарыш төнгелекте шаан үзе маңнап каавытпазын дээш, ону оожургадып, аксын тыртар. А бир эвес ол аът аажок узак болза, ооң маңы үнзүн дээш, ону кымчы-биле хойзуп, аажок хөөрели кускуннагылаар.

Аът аксы тыртар черге (финишке) баштай четкен аът эрткени болур. Чамдык доктаамал чүгүрүк аъттар кырып, баксырааже чедир черле аътка четтирбес, үргүлчү эртер суг болгулаар. Ындыг аъттарга кандыг-бир мактаан шола тыпсыр. Чижээ: «Чүгүрүк-Доруг», «Сыын-Бора», «Бора-Хартыга», «Эзир-Кара», «Хартыга-Доруг» дээш, оон-даа өске.

Челер аъттар

Челер аъттарны база аңгы чарыштырар. Оларны соодары, чарышка белеткээри чүгүрүк аът-биле дөмей. Ынчалза-даа челер аъттың чарыштырар чериниң хемчээли арай чоок болур. Челер аъттарны эзертеп алгаш, кажар, малдың чоруун үндүр мунуп билир улуг кижилер челдирер.

Кончуг челер аъттар челип турда, башкы холдарының шимчээшкининден ооң узак-кезээн, челижиниң оккурун (дүргенин) билип аап болур. Челер аъттың башкы холдары, чуулган дугуйлар дег, дүргектелип орар болза, ол оккур челиштиг мал болур, а дүргектелиишкин чок, анаа-ла дорт сунуп челер малдың челижи чер албас, кезек болур.

Челер аъттар биле ччыраа аъттарны чамдыкта катай салыптар, чүге дээрге оларның чоруунуң, оккуру барык дөмей. Оларның чоруунда ылгал болза, челер аът дөрт даванын дөрт аңгы ээлчештир базып турар болза, чыраа аъттарның дөрт бир талакы холу биле буду хары угда көдүрүлгеш, хары угда черге бастынар — ийи көстек-биле дөрт даванын көстеп каан дег. Аныяк богбаларны чырааладып өөредирде ийи көстек-биле дөрт даванын көстеп алгаш чырааладып өөредир-даа турган. Чыраа болгаш челер аъттарны чарыштырарда мунар кижиге аажок кажар, билдилиг арга херек. Чүге дээрге, чарыш үезинде хөөрей берген аъттар бодунуң чоруундан үнгеш, даалыктай бээр. Ону даалыктатпас төлээде, чүген-дыны-биле ону билдилиг башкарар ужурлуг. Даалыктай берген мал челиш азы чырааже катап кирери берге, ол аңаа бодунуң оккурун шуут чидирер болгаш мырыңай шошкуурунга четкеш, ам кээп катап челип азы чыраалап эгелээр.

Мал өстүрер черлер

Тывага чылгы мал өстүрери таарымчалыг чер. Ылаңгыя Эрзин, Тес, Таңды кожууннарында совхозтарга, дуржулга станциязынга чылгы мал өстүрер черлерни тургузуп, аңаа өстүрген малдарны спортка ажыглаар болза эки.

Чылгы малдың ээзирээниң, чымчак сеткилдииниң болгаш угаангырының, чүвеге өөрениичелиниң дугайында тайылбырның херээ-даа чок. Чылгы мал цирк болгаш шериг херээнге база-ла улуг ажыктыг.

Дөзү

Самбу Иргит "Тыва оюннар"