Бажың арыглаашкыны, от-көс чаяакчызын чемгерери.

Бажың арыглаашкыны, от-көс чаяакчызын чемгерери
Бистиң тыва чон чурттап турар оран-савазын база-ла кончуг хумагалап долгандыр девискээрин бокталдырбайын арыг силигге тудуп чораан. Бо шагда кижилирниң черле боттарының чурттап турар девискээрин бокталдырып, от көзүнүң хүлүн безин чанында кудумчуларга безин эңдере чажып төп алыр, бистиң өгбелеривистиң безин чагып чорааны-биле бодаарга кончуг шын ойзуп чораан болуп турар. Бок, хүл баспас кылдыр бужартай бээр деп чагып чораан, үениң байдалы-биле ойзуп чораан. Ам бо шагның-биле чугаалаарга ону базарга ында удуп чыдар аза-четкелер эңдерик болуп турар болгаш “ тыва кижи кажан-даа хүл, бок баспас” дээш хөйнү-биле боктарда чыглып турары ол.

Шаанда партия-даа чүдүлгени дүжүрүп турар үеде –даа бокта азалар бар деп чугаалаан болза контр, партияга удур эрги шагның артынчылары дээш-ле хөйү-биле сойгалап шаанга кирер турган боор оң. Бистиң өгбелеривистиң үезинде шупту-ла кайын томаанныг турган деп, оларның аразында дөстүнместер база турган-на болгай, ынчалза-даа черле чон чүдүлгезинге бердингени чораан. Улугну улуг деп, бичиини бичии деп хүндүлежип чорааны кончуг болгай. Ам бо шагда ол чаңчылдарывыс-даа уттундурган.

Партия үезинде хамааты чон безин чүдүлгезин салбайн чораан, мойнунга алдын,мөңгүн крестилерни кедип каасталга дээш эдилеп чораан-на болгай. Ооң чижээнден безин алгаш көөрге; 5-6 хире эзирик оолдар чаңгыс кылаштап чораан хамааты кижини көргеш аңаа хол дээп болбас харын-даа “браттан “ дээш таакпы одун берип-даа турар, ооң уржуундан көөрге орус чон ол хире боттарының чүдүлгезин ажыглап, хей-аъды ол хире бедик чорааны ол. Бир эвес, тыва ашак, азы чаңгыс-чуңгус эр кижи чоруур болза, эзирик оолдарны көрүп кааш чаштынып чуштунуп тургаш, дөмей-ле ол оолдарга чөңгээлеткен болур турган. Ынчангаш хей-аъдывыс ол хире кудулап чорааны ол болгай. Ол үелер бодунуу-биле эрткен, чонувустуң “шаг шаа-биле турбас, чавылдак көвүү-биле турбас” дээни үлегер чугаазы шын болуп катап база чүдүлгевис эглип, хей-аъдывыс катап көдүрлүп эгелээн. Ол көдүрлүүшкүн тыва чонга-даа делегйниң чонунга-даа кончуг берге болуп хөй-хөй бергелер-биле катап эглип эгелээн.

Ынчангаш бажың балгадывысты арыг эдилеп хаачазын быжыг тудуп чуртаар болзувусса кончуг эки диин. Бажыңның хаачазын хаап, арыглаашкын кылырда арага аймаа шуут турбас ужурлуг болгаш ону ижип-даа болбас. Азы тайылбырлаарга дыка хөй ужурларлыг, кажан хаачазын хаапкаанда 3 хонук иштинде бажыңдан даштыгаар чүнү-даа үндүрүп болбас ужурлуг. Эге тайылбырларда бижээн чүүлдерден чонум билген боор, даштын-иштин дыңнап турар каракка көзүлбес чүүлдер, арыглаткан соонда бажың арыглаткан кижилерни база шенээр, азы бажыңдан чүү-хөө үндүреринче таныш-көрүш таварыштыр шенээр. Бир эвес частырыгны кылыптар болза, чүү-хөө даа кылдырткаш сагып шыдавас мегечи кижилер дээш буян-кежии чайлай берип болур, сагыптар болза сөзүнге бердинген бүзүрелдиг кижилер дир дээш буян кежикти кыйгыржып дузалажыр, азы ажыл херек бүдүрерге чоруу чогуп эки шинчиже чылып эгелээр.

Каът бажыңнар арыглаарга от-көс чемгерери кончуг эпчок, чүгле черге саң салып чемгертир. Чамдык хамнар база ол ажылды бажыңга кылып плиткага чемгерер бооп турар, чок-ла болза балконга бичии саң салып чемгерер. Бо чоруктарны безин кижи ажылдап чорааш көрүп билир боор тур. Саңны безин каът бажыңны арыглаан соонда 3-4 хонук эрткенде салыр ужурлуг. Чамдык чоннуң аразында ындыг ажылдар кылдыртырда хорадаксаар, катап мегелеп акша дээш деп хомудаксаар. Анаа чугаалаарга халас кежик турбас, деп билип алгаш, кылдыртыр болза чонга боттарынга дээштиг болур. Хамнарның ажылын чамдык чон үнелевес база болуп турар. Өрте- үнезин чедир төлевес, ооң кедерезе хоптак хам дээш баар, хам кижи кажан-даа хоптактанмас болгаш чүг-ле чоннуң кежиин эдилээр. Бир талазында тыва чон боттарынга чедир сүзүглеп шыдавас, дүңгүрлээрге быжыгланып алгаш чүгле баштарынга боданып химиренип чалбарган болуп турар. Ооң орнунга сула салдынып алгаш, сеткилинден эки чалбарып орар болза кончуг эки. Бажы-биле боданырга долгандыр көзүлбес чүүлдер силерниң бодалдарыңарны дөгерезин билип, силерниң күзел бодалдарыңарны дөгерезин билип, силерниң, күзел бодалдарынга шаптараазыннарны таварыштырып болур.

От көс чемгерерде согуналыг чем база каап болбас, конфет чигир саазынныг болза саазынындан адырып салыр. Ол ышкаш от-көсче сөөктер база октап болбас ужурлуг, өртедир болза шээр малдың баш сөөктерин салып, “улуг иртттиң, сергениң бажы-биле хүндүлеп тур мен” дээн чижектиг кылдыр салыр. От-көсче чем салырга үш кезектеп салыр ужурлуг, шагда тыва чон ожукка чем кылып чораан болгаш үш ожук ышкаш үштеп салыр ужуру ол болуп турар.

Дөзү

Ызыгуур салгаан хам башкы Сат Валерий Чымбаевичтиң чонунгадээш бижээн чүүлү 2009 чылда холче дамчаан.