Баир, Алексей Ширинмей оглу

Баир, Алексей Ширинмеевич (шын ады Ондар Байыр Хүрең-оолович, 1904 чылдың май 5, Үстүү-Ишкин, Сүт-Хөл, Тыва – 1986 чылдың февраль 8, Кызыл) – тыва көскү күрүне ажылдакчызы, ТАР-ның премьер-министри, ТАР-ның Сайыттар Чөвүлелиниң даргазы, ТАР-ның республика ордениниң кавалери.

Намдары

А.Ш. Баир 1904 чылдың май 5-те Сүт-Хөлде Үстүү-Ишкинге малчын арат Ондар Хүрең-оолдуң өг-бүлезинге төрүттүрген. Байырның бодунуң сактып бижээнин барымдаалап көөрге, ооң ачазы Хүрең-оол оглун бодунуң адазы Онар Ширинмейге азырадып каан, биччи оол ооң өг-бүлезинге өскен болгаш аңаа 1924 чылга чедир чурттаан.

Намның кежигүнү

1923 чылда А. Ш. Баир Тыва Арат Революстуг Намының кежигүннеринге кирген. Ол үеден эгелээш, ол арат чоннуң аразынга партия болгаш ооң кол сорулгаларының дугайында тайылбыр ажылдарын чоргузуп турган. 1924 чылда сумунуң партячейказының секретарынга соңгуткан.

1925 чылда Тываның аныяктарының революстуг эвилелиниң (ТАРЭ-ниң) кежигүнүнген кирген, 1926-1927 чылдарда Кызылга партия школазынга өөренгеш, ону тергиин дооскан.

1927 чылдан 1930 чылга чедир ТАРЭ-ниң Чөөн-Хемчик кожкомунуң бирги секратрынга ажылдаан.

1930 чылда ТАРН-ның Барыын -Хемчик кожууннуң партия комитединиң секретарынга соңгуткан, а 1931 чылда ону ТАРН ТК-ның ийиги секретары кылыр депшиткен.

Чөөн-Хемчикке ажылдап турар үезинде аныяктарның революстуг эвилелиниң иштинден үезинде бай-шыдалдыг чораан улустуң, эрге-чагырга, күрүне баштап чораан улустуң, хам, лама улустуң ажы-төлүн үндүрүп - арыглаашкын ажылдарын чорудуп турган. Барыын-Хемчиктиң партия кожкомунга ажылдап тургаш, көшкүн амыдыралдыг араттарны сууржуң чуртталгаже киирип, бай-шыдалдыг араттарның өнчү-хөреңгизин хавырып, ядамыктарын колхозтарже киирер ажылды чорудуп турган. Ооң үезинде кожуунга школа болгаш эмчи чери ажыттынган.

Чөөн-Хемчик, Барыын-Хемчик, Тере-Хөл, Тожу, Эрзин, Тес-Хемге болуп турган контрреволюстуг тура халыышкыннарны чавырылдырар ажылдарга идепкейлиг киржип турган.

1938 чылда "Тостуң херээнге" база киржип, С. Тока, О. Полат, Н. Товарищтай-биле кады ТАР-ның Чазааның даргаларынга удур илеткелдерни кылып, оларны шиидеринге база үлүг хуузун киирген.

1938 чылдың октябрь 16-да боолаттырган Сат Чүрмет-Дажының орнунга Алексей Ширинмеевич 1938 чылдан 1941 чылга чедир ТАР-ның Сайыттар Чөвүлелиниң даргазы база даштыкы херектер яамызының сайыды болуп турган.

Тока дарга-биле бакташкан

Салчак Токаның чорудуп турган ажылында четпестерни дуржулгалыг удуртукчу Алексей Баир көрүп, частырыглар кылбазы-биле чоок эжи боорга, ону ол бичиилеп өөредип, арагалаарын соксадыр кылдыр чемелеп эгелээн. Ол чылдарда аңаа удурланып чораан кол "9 кижини" чок кылып каан Токаның эрге-дужаалы кызыгаар чок апарып, бичии-даа айыылды дазылындан тура тырттып кааптарын кызыр апарган. 1941 чылда ол А. Ш. Баирны Чөөн чүктүң ажылчы чоннарының коммунистиг университединче өөредип чорудупкан. Аңаа өренип турар үезинде Алексей Ширинмеевич Сталинниң адынче Салчак Токаның тывада чорудуп турар ажылының частырыгларынга хамаарышкан чүүлдерни бижип шаг болган. КУТВ-та кады өөренип турар сургуулдардан база хоп чагаалар кээп турар апарган.

Ооң сөөлүнде Тывага өг-бүлези-биле чанып кээрге, ону ТАРН-дан ВКП(б)-же киирбээн, Арыг-Узүүнче ажылдадып чоргузупкан, оон совхозтрестче инструкторлап чоруткан, ооң соонда областьтың аңчылар эргелелиниң инспектору кылып каан, а бир чыл болганда оон база дүжүрткен. Ынчалдыр Тываның Чазааның удуртукчузу ажыл чок арткан. Эш-өөрү кайыын ындыг чүүлүнүп турарын билгеш, тарай халчы берген, арай ындыглары харын-даа хоп чагаалар бижииринге өй болган.

1948 чылда ону контрреволюстуг, Совет Эвилелинге удур ажылы дээш хоругдап каан. Минусинскиниң кара-бажыннарындан эгелээш, ГУЛАГ-ка четкеш, 1954 чылда хосталып келгеш, Тывага ээп чанып келгеш, "чоннуң дайызыны" деп көрдүрбейн, ажыл-даа тыппайн, түрегделди көрген. 1956 чылда Хрущевтуң адынче ооң херээн катап истеп көөрүн дилээн чагаалар бижээн соонда, ону агарткан.

Агарткан соонда чуртталгазы

Чеже-даа агарткан болза, бодунуң эртем, арга-дуржулгазынга дүгжүп турар ажыл черле тыппаан. Хилинчек-човулаңны ооң уруглары, өнүң ишти база көрүп келгеннер. Уруглары дээди эртем-даа чедип албаан, "контр" кижиниң төлдери болганда чуртталга караңгы.

Сөөлгү хүннеринге чедир Алексей Ширинмеевич дыка-ла хилинчектенип, ханы хомудалдыг артып калган.

1986 чылдың февраль 8-те 82 хар четпейн ол чок болган.

Шаңналдары, ат-алдары

• ТАР-ның республика ордениниң кавалери
• ТАР-ның Биче Хуралының Хүндүлел бижии
• "XX чүс чылда Тываның алдарлыг кижилери" деп күрүне номунче ады кирген.

Дөс

1. Алексей Ширинмеевич БАИР // XX чүс чылда Тываның алдарлыг кижилери. Күрүне ному. Кызыл. 2004. С.80
2. Аранчын, Ю. Л. Долгий путь к правде // Тувинская правда (газета). № 49. 21 февраля 1990.
3. Байыр-оол, М. С. Дээрден чүгүрген сылдыс дег (Как промелькнувшая звезда). Кызыл. 2009
4. Бузыкаева, О. А. Ошельмованный премьер // Тувинская правда (газета). №117. 31 октября 2000
5. Лама, О. К. Ондар Ширинмей оглу Баир // Деткимче (газета). Октябрь 1990
6. Шойгу, К. С. Перо черного грифа. Кызыл. 2001

Шөлүглер

1. Опальный премьер
2. АРАТ – ПРЕМЬЕР – ПОЛИТЗАКЛЮЧЁННЫЙ