Бот-боттарынче күштүг кылдыныг

Википедия деп сайттан
МезонМезонБарионНуклонКваркЛептонЭлектронАдронАтомМолекулаФотонW- болгаш Z-бозоннарГлюонГравитонЭлектросорунзалыг харылзааКошкак харылзааКүштүг харылзааГравитацияКванттыг электродинамикаКванттыг хромодинамикаКванттыг гравитацияЭлектрокошкак харылзааУлуг катыжылга теориязыШуптунуң теориязыЭлементарлыг кезекБүдүмелХиггстиң Бозону
Элементарлыг болгаш составтыг кезектерниң аймактары болгаш оларның аразында харылзажып турар теориялар дугайында допчу көрүш. Солагай талазында элементарлыг кезектер — фермионнар, оң талазында — бозоннар. (Терминнер — ВП-да чүүлдерже шөлүглер). Тайылбыр орус дылда.

Бот-боттарынче күштүг ядролуг кылдыныг (бот-боттарынче өңнүг кылдыныг, бот-боттарынче ядролуг кылдыныг) — физикада дөрт үндезин бот-боттарынче кылдыныгларның бирээзи. Бот-боттарынче күштүг кылдыныгда кварктар база глюоннар, оларның тургустунган кезекчигештери (адроннар, барионнар база мезоннар) киржип турар.

Ол кылдыныг атомнуң ядрозунда болгаш оон-даа бичии деңнелде адроннарда кварктар аразында харылзаа тудуп база нуклоннар (протоннар, нейтроннар) аразында тыржыжыышкынны харыылап турар.

Бот-боттарынче күштүг кылдыныгның ачызында атомнарның ядроларын быжыг система кылдыр тургузуп турар ядролуг күштер тыптып турар.

Демдеглелдер[эдер | вики-сөзүглелди эдер]

Пион-нуклоннуг бот-боттарынче кылдыныг болгаш ооң эң бөдүүн кварктыг модели

Бот-боттарынга күштүг кылдыныг деп билигни эртемче киирери 1930 чылдарда атомнуг ядрода нуклоннарны кандыг күш харылзаштырып турарынга гравитациялыг-даа, электромагниттиг-даа кылдыныглар харыы берип шыдавааны-биле негеттинип келген. 1935 чылда япон физик Х. Юкава бир дугаар нуклоннарның бот-боттарынче кылдыныының теориязын тургузуп кылган. Ол кылдыныг пионнар деп адаар чаа кезекчигештерниң солчулгазының дузазы-биле болуп турар. Пионнарны 1947 чылда экспериментилер дузазы-биле ажыткан.

Бо пион-нуклоннуг теорияда ийи нуклоннуң тыртыжыышкыны азы идиишкини пионну бир нуклон үндүр идиптерге, өске нуклон ону сиңирип ап турар кылдыр тайылбырлап турар. Бо болуушкун бот-боттарынга электромагниттиг кылдыныгда виртуалдыг фотоннар үлежип турарынга дөмей болуп турар. Пионну үндүр иткениниң күжүнүң хемчээли электромагниттиг кылдыныгда ындыг болуушкуннуң күжүнге бодаарга дыка улуг болган, ынчангаш ону бот-боттарынче күштүг кылдыныг деп адаан.


Куду энергияларда ийи нуклоннуң бот-боттарынче ядролуг кылдыныының феноменологтуг тайылбырында потенциалдыг энергияның оператору дараазында хевирлиг болур:

,

мында , — делгемде координаталар, — Паулиниң операторлары, — изотроптуг спинниң операторлары.

Бот-боттарынга күштүг кылдыныг теориязының амгы байдалы[эдер | вики-сөзүглелди эдер]

Бот-боттарынга күштүг кылдыныг теориязының амгы үеде ниити тургузуун көрээлиңер. Хамыктың мурнунда бот-боттарынга күштүг кылдыныг теориязының таваа — квантылыг хромодинамика болуп турар. Бот-боттарынга күштүг кылдыныгны тайылбырлаар аргазы кандыг объект шинчилеттинип турарындан улуг хамааржыр.

Бот-боттарынга күштүг кылдыныг теория талазы-биле эң шинчилеттинген болгаш теоретикитиг физиканың үндезин кезекчигештер шинчилеп турар эң сайзырап турар адырларының бирээзи. Бот-боттарынга күштүг кылдыныг үндезин бойдустуг деп билдингир-даа болза, ону илередип турар математиктиг хоойлулар дыка нарын, ынчангаш кезек черлерде санаашкын-биле ниити принциптерин үндүрери болдунмас болуп турар.

Ядронуң радиузун дараазында чоокшулалдыг формула-биле санап болур:

мында  — ядрода нуклоннарның ниити саны.

Мезоннуң импульзу:

Мезоннуң шимчевес байдалында массазы:

Бир эвес болза:

 кг.

Күштүг кылдыныгны санаарда амгы үеде күштүг суперкомпьютерлер ажыглаары негеттинип турар. ынчалза-даа кезек санаары берге параметрлерни дыка ылаптыг санап үндүрүп кээр болуп турар. Чижээлээрге, протоннуң массазын санап кээрге, шын протоннуң массазындан чүгле 2 % эвээш кылдыр санап каан[1].

2010 чылда санаашкыннар дузазы-биле u биле d-кварктарның массазы дыка дүрген санатына берген: частырыглыы 30 %-дан 1,5 % чедир эвээжээн[2].

Демдеглелдер[эдер | вики-сөзүглелди эдер]

  1. S. Dürr, Z. Fodor, J. Frison, C. Hoelbling, R. Hoffmann, S. D. Katz, S. Krieg, T. Kurth, L. Lellouch, T. Lippert, K. K. Szabo, and G. Vulvert Ab Initio Determination of Light Hadron Masses (en) // Science. — 2008. — 21 November (vol. 322, no. 5905). — P. 1224—1227. — Майык:DOI. — Майык:Bibcode. — PMID 19023076.
  2. Легчайшие кварки взвешены с невероятной точностью  (чедимчок шөлүг — төөгү). Membrana (2010-04-07). Хынаан 1 Үш айның 2012.

Литература[эдер | вики-сөзүглелди эдер]

Шөлүглер[эдер | вики-сөзүглелди эдер]