Бот-боттарынче күштүг кылдыныг
Бот-боттарынче күштүг ядролуг кылдыныг (бот-боттарынче өңнүг кылдыныг, бот-боттарынче ядролуг кылдыныг) — физикада дөрт үндезин бот-боттарынче кылдыныгларның бирээзи. Бот-боттарынче күштүг кылдыныгда кварктар база глюоннар, оларның тургустунган кезекчигештери (адроннар, барионнар база мезоннар) киржип турар.
Ол кылдыныг атомнуң ядрозунда болгаш оон-даа бичии деңнелде адроннарда кварктар аразында харылзаа тудуп база нуклоннар (протоннар, нейтроннар) аразында тыржыжыышкынны харыылап турар.
Бот-боттарынче күштүг кылдыныгның ачызында атомнарның ядроларын быжыг система кылдыр тургузуп турар ядролуг күштер тыптып турар.
Демдеглелдер
[эдер | вики-сөзүглелди эдер]Бот-боттарынга күштүг кылдыныг деп билигни эртемче киирери 1930 чылдарда атомнуг ядрода нуклоннарны кандыг күш харылзаштырып турарынга гравитациялыг-даа, электромагниттиг-даа кылдыныглар харыы берип шыдавааны-биле негеттинип келген. 1935 чылда япон физик Х. Юкава бир дугаар нуклоннарның бот-боттарынче кылдыныының теориязын тургузуп кылган. Ол кылдыныг пионнар деп адаар чаа кезекчигештерниң солчулгазының дузазы-биле болуп турар. Пионнарны 1947 чылда экспериментилер дузазы-биле ажыткан.
Бо пион-нуклоннуг теорияда ийи нуклоннуң тыртыжыышкыны азы идиишкини пионну бир нуклон үндүр идиптерге, өске нуклон ону сиңирип ап турар кылдыр тайылбырлап турар. Бо болуушкун бот-боттарынга электромагниттиг кылдыныгда виртуалдыг фотоннар үлежип турарынга дөмей болуп турар. Пионну үндүр иткениниң күжүнүң хемчээли электромагниттиг кылдыныгда ындыг болуушкуннуң күжүнге бодаарга дыка улуг болган, ынчангаш ону бот-боттарынче күштүг кылдыныг деп адаан.
Куду энергияларда ийи нуклоннуң бот-боттарынче ядролуг кылдыныының феноменологтуг тайылбырында потенциалдыг энергияның оператору дараазында хевирлиг болур:
- ,
мында , — делгемде координаталар, — Паулиниң операторлары, — изотроптуг спинниң операторлары.
Бот-боттарынга күштүг кылдыныг теориязының амгы байдалы
[эдер | вики-сөзүглелди эдер]Бот-боттарынга күштүг кылдыныг теориязының амгы үеде ниити тургузуун көрээлиңер. Хамыктың мурнунда бот-боттарынга күштүг кылдыныг теориязының таваа — квантылыг хромодинамика болуп турар. Бот-боттарынга күштүг кылдыныгны тайылбырлаар аргазы кандыг объект шинчилеттинип турарындан улуг хамааржыр.
Бот-боттарынга күштүг кылдыныг теория талазы-биле эң шинчилеттинген болгаш теоретикитиг физиканың үндезин кезекчигештер шинчилеп турар эң сайзырап турар адырларының бирээзи. Бот-боттарынга күштүг кылдыныг үндезин бойдустуг деп билдингир-даа болза, ону илередип турар математиктиг хоойлулар дыка нарын, ынчангаш кезек черлерде санаашкын-биле ниити принциптерин үндүрери болдунмас болуп турар.
Ядронуң радиузун дараазында чоокшулалдыг формула-биле санап болур:
мында — ядрода нуклоннарның ниити саны.
Мезоннуң импульзу:
Мезоннуң шимчевес байдалында массазы:
Бир эвес болза:
- кг.
Күштүг кылдыныгны санаарда амгы үеде күштүг суперкомпьютерлер ажыглаары негеттинип турар. ынчалза-даа кезек санаары берге параметрлерни дыка ылаптыг санап үндүрүп кээр болуп турар. Чижээлээрге, протоннуң массазын санап кээрге, шын протоннуң массазындан чүгле 2 % эвээш кылдыр санап каан[1].
2010 чылда санаашкыннар дузазы-биле u биле d-кварктарның массазы дыка дүрген санатына берген: частырыглыы 30 %-дан 1,5 % чедир эвээжээн[2].
Демдеглелдер
[эдер | вики-сөзүглелди эдер]- ↑ S. Dürr, Z. Fodor, J. Frison, C. Hoelbling, R. Hoffmann, S. D. Katz, S. Krieg, T. Kurth, L. Lellouch, T. Lippert, K. K. Szabo, and G. Vulvert Ab Initio Determination of Light Hadron Masses (en) // Science. — 2008. — 21 November (vol. 322, no. 5905). — P. 1224—1227. — Майык:DOI. — Майык:Bibcode. — PMID 19023076.
- ↑ Легчайшие кварки взвешены с невероятной точностью (чедимчок шөлүг — төөгү). Membrana (2010-04-07). Хынаан 1 Үш айның 2012.
Литература
[эдер | вики-сөзүглелди эдер]- Окунь Л. Б. Лептоны и кварки. — М.: Едиториал УРСС, 2005. — ISBN 5-354-01084-5.
- H. Leutwyler On the history of the strong interaction (en) // Lectures given at the International School of Subnuclear Physics Erice. — 2012. — Майык:Arxiv.
Шөлүглер
[эдер | вики-сөзүглелди эдер]- Д. И. Вайсбурд. Общая физика.Нетрадиционный курс С. 33—34, 62—63 (чедимчок шөлүг — төөгү). lib.tpu.ru и Издательство Томского политехнического университета (2010). — ISBN 978-5-98298-665-8, УДК 53 (075.8), ББК 22. 3я73. Хынаан 30 Он бир айның 2012. Архивтээн 2012 Он ийи айның 1.
- Артур Давидович Чернин. Физика времени С. 149. Google и Издательство Терра (2008). — ISBN 5275016131, 9785275016130, УДК 52, ББК 22,61, 318 страниц всего. Хынаан 10 Он ийи айның 2012.
- J. R. Christman. MISN-0-280: The Strong Interaction (чедимчок шөлүг — төөгү). Хынаан 28 Дөрт айның 2011. Архивтээн 2011 Сес айның 22.
- Видео Лекции: Теория электрослабых взаимодействий (профессор Черняк В. Л., 2013 г.)