Бээзи кожууну

Бээзи кожууну — Хемчиктиң Бээзи кожууну.

Девискээри

Хемчиктиң Даа биле Бээзи кожуунарының черлерин тодарадыры нарын, ол ийи кожууннуң сумулары ара-аралашкак турган. Улуг-Хемниң солагай талазынче, Саян дагларының соңгу эдээ Бэзии кожуунунга хамааржыр чораан.
Амгы үениң Улуг-Хем кожууну шаанда Хемчиктиң Бээзи кожуунунга хамааржыр чораан. Хендерге база "Хемчиктиң Бээзи кожуунунга" хамааржыр турган.

Төөгүзү

XVIII чүс чылда Арабдан дээр ноян чуртап чораан. Ол кижи - моол кижи-дир, Сайын-ноян аймактың ваң эргелиг нояны турган. Улуг-Хемде биле Хемчикте тывалар Арабдан-ваңның албатызы турган. Арабдан-ваң чорта бээрге ооң ийи оглу Улуг-Хем биле Хемчикте ара-албатыны чарып алыр деп бодап алган. Бир оглун Дамби дээр ол кижи ваң эргелиг, өскезиниң ады Цэрэб ооң дужаалы бэйсэ

Манчжурларда Цогбадарху деп кижи чанчын апаргаш Шадарба-бээли дээр оглун Хемчикче чортупкан. Ол кижи Хемчиктиң чонун калган Арабданның ийи оглунга үлеп берген. Ынчалдыр Хемчиктиң Даа биле Бээзи, ийи кожууну тывылган. Цэрэб-бэйсе деп ноянның дужаалының ады-биле бүдүн кожууннуң адын Бэйсэ кылдыр адаан. Тывалаар болза ону Бээзи дээр. Бээзи кожуунун удуртурда моолдан тускай дарга кээп чораан. Ол үеде тывалар ынчаар-ла чагырыкчызын моол дарга дээр турган. Бээзи кожууну бүгү тываның амбын ноян чызаанынга чагыртпас турган. Эгезинде Бээзи кожууну 17 сумулуг турган. 1916 чылда хамык чоннуң чизези-биле Бээзи кожуунда 16 суму турган.

Сөөк ады	Суму ады
улуг-түлүш	Улуг-Түлүш сумузу
адыг-түлүш	Адыг-Түлүш сумузу
сарыг-доңгак	Сарыг-Доңгак сумузу
кара-доңгак	Кара-Доңгак сумузу
чааты-доңгак	Чааты-Доңгак сумузу
салчак-соян	Салчак-Соян сумузу
хөртең-соян	Хөртең-Соян сумузу
сарыглар	Сарыглар сумузу
сат	Сат сумузу
кара-сал	Кара-Сал сумузу
күжүгет	Күжүгет сумузу
кыргыс	Кыргыс сумузу
долаан	Долаан сумузу
тумат	Тумат сумузу
чадаана-куулар	Чадаана-Куулар сумузу
чыргакы-куулар	Чыргаккы-Куулар сумузу
суг-бажы куулар	Суг-Бажы Куулар сумузу
шара

Таблицага онза тайылбыр
Будаваңар суму дээрге административтиг кезек-тир. Суму дээрге төрел-бөлүк эвес-тир. Суму иштинде аңгы-аңгы сөөктүң улузу чуртап чораан. "Суму адын чүге ынчаар адаан?" деп бодал тыптып келзе, харыы мындыг: "Эгезинде сумуну кайы сөөктүң кижизи башкарып эгелээрил, ол дарганың укталган сөөгүнүң ады-биле бүдүн сумунуң адын адап каар турган". Азы, кандыг бир сумуда, бир сөөктүң улузу өске сөөктүң улузундан кижи саны-биле хөй боор болза, ол сөөктүң ады-биле бүдүн сумунуң адын адап каар турган. Эрги чаңчыл ындыг хевирлиг турган боор оң.
Шара сөөктүң улузу кандыг сумуга хамааржып турганы амдызында билдинмес.

Үндезини

1. История Тувы: В 2 т. — Т. I. — 2-е изд., переаб. и доп. / Под общ. ред. С. И. Вайнштейна, М. Ч. Маннай-оола. — Новосибирск: Наука, 2001. — 367 с. ISBN 5-02-030625-8
2. Т. А. Бурдукава. История прежних нойонов тувинского народа (подготовка к печати и предисловие А. Г. Сазыкина). // Mongolica. К 750-летию "Сокровенного сказания". Москва: Наука. Издательская фирма "Восточная литература", 1993. — 343 с. ISBN 5-02-017395-9