Хемчик кожууну

Хемчик кожууну — Хемчиктиң Даа кожууну. Амгы үеде ындыг кожуун чок.

Девискээри

Хемчиктиң Даа кожууннуң чери соңгуу чүкте Саян дагларындан эгелээш мурнуу чүкте Барыын Таңды-Уулага чедип турган. Барыын талада Алдай дагларындан эгелээш хүн үнер талаже Элегес хемниң бажынга чедир чаттылган. Чогум Хемчиктиң Даа кожуунунуң черлери Хемчиктиң Бээзи кожуунунуң черлери ара-аралашкак турган.

Төөгүзү

XVIII чүс чылда Арабдан дээр ноян чуртап чораан. Ол кижи – моол кижи-дир, Сайын-ноян аймактың ваң эргелиг нояны турган. Улуг-Хемде биле Хемчикте тывалар Арабдан-ваңның албатызы турган. Арабдан-ваң чорта бээрге ооң ийи оглу Улуг-Хем биле Хемчик улузун чарып алыр деп бодап алган. Бир оглун Дамби дээр ол кижи ваң эргелиг, өскезиниң ады Цэрэб ооң дужаалы бэйсэ.

Манчжурларда Цогбадарху деп кижи чанчын апаргаш Шадарба-бээли дээр оглун Хемчикче чортупкан. Ол кижи Хемчиктиң чонун калган Арабданның ийи оглунга үлеп берген. Ынчалдыр Хемчиктиң Даа биле Бээзи ийи кожуун тывылган. Хемчиктиң Даа кожуун 10 сумулуг турган. Цэрэб Шыдар-ваңның манчжурларга удур үймээниге киржип турган боорга, 1764 чылда ону ваң дужаалындан халаткаш, Хемчик кожуунун база хынаап апарган. Бичии када Цэрэбтиң талазындан бир-ле моол даргага үгер-даа деп эрге тывыскаш, кожуун таңмазын берип кааш, кожуунну удуртуп каан.

Оон тускай илеткел соонда Хемчик кожуунун Хомдунуң хэбэй-амбынынга чагыртып каан. Ол-ла үеде, база-ла тускай илеткел соонда Шараб дээр чейзең кижини үгер-даа кылгаш, аңаа 10 сумулуг Хемчик кожуунун чагыртып каан. Шараб дээрге тыва кижи-дир, ооң шын адын Шыырап дээр. 1765 чылдан эгелеп Хемчик кожуунун тыва нояннар чагырып эгелээн. Ол болза колдуунда Ак-Моңгуш сөөгүнден укталган улус бооп турар, Хомушкулардан укталган чаңгыс үгер-даа Хемчикти 1876-1878 чылдарда чагырып турган.

Цэрэбтиң кожуунун хынаап апаарга, манчжурлар Хемчиктиң 10 сумузун бир моол ноянга хүлээдип каар деп бодаан. Арай-ла чоогунда чаңгыс-даа моол кожуун турбаан, оларның дөгерези кызыгаар өртээлдеринден мурнуу талаже, ыңай турган. Хемчикке хамык улустан, "Таңды-урянхайның мээрең-чаңгы" Манажаптың чызааны чоок болган. Ол дугайында тускай илеткел кылган, ынчангаш доктаал ёзугаар Хемчик кожуунун Манажаптың чызаан черинге хүлээдип каан.

Кожуун 2209 өрегелиг турган.

Сөөк ады	Суму ады
ак-моңгуш, аъдай	Ак-Моңгуш сумузу
кара-моңгуш	Кара-Моңгуш сумузу
иргит	Иргиттер сумузу
иштии-ооржак	Иштии-Ооржак сумузу
кедээ-ооржак	Кедээ-Ооржак сумузу
ондар	Ондар сумузу
саая	Саая сумузу
хомушку	Хомушку сумузу
улуг-ховалыг	Улуг-Ховалыг сумузу
биче-ховалыг	Биче-Ховалыг сумузу
өөлет, дөрбет, хөйүк, сарыглар, кара-ондар, чанагаш-ондар, ой-ондар, ондар-уйгур, кыргыс, тавы, шаагай

Таблицага онза тайылбыр
Будаваңар суму дээрге административтиг кезек-тир. Суму дээрге төрел-бөлүк эвес-тир. Суму иштинде аңгы-аңгы сөөктүң улузу чуртап чораан. "Суму адын чүге ынчаар адаан?" деп бодал тыптып келзе, харыы мындыг: "Эң эгезинде сумуну кайы сөөктүң кижизи башкарып эгелээрил, ол дарганың укталган сөөгүнүң ады-биле бүдүн суму адын адап каар". Азы, кандыг бир сумуда, бир сөөктүң улузу өске сөөктүң улузундан хөй боор болза, ол сөөктүң ады-биле бүдүн сумунуң адын база адап каар. Эрги чаңчыл ындыг хевирлиг турган боор оң.
Адай дээр сөөктүң улузу Ак-Моңгуш сумузунда тускай арбанныг турган. Ол сөстү адаарда [аъдай] дээр, бижиирде "адай" дээр.
Таблицаның адаанда Хемчик кожуунунга чуртап чораан улус сөөгүнүң аттарын бөле бижээн. Чүге-дизе амдызында бис билбес бис кайы сөөктүң улузу кайы арбанга, кайы сумуга чуртап чораанын.

Нояннар

Моолдар кижи адын чамдыкта чартыктай адай бээр чаңныг. Мооң ужурунда Дамби-ваңның ады анаа-ла Да кылдыр кызырлып калган. Ол кызырлып калган Да деп ат-биле Хемчик кожуунун адаан. Шаанда чамдык улус бодунуң ноянын кожуун ады-биле Даа-ноян деп база адаар чораан.
Хемчиктиң нояны үгер-даа деп эрге-дужаалдыг болур.

1. Шыырап (1765-1785)
2. Серге (Сарги) (1785-1798). Таптыг билдинмес, Шыыраптың оглу-бе азы дуңмазы-бе?
3. Дамчай (Демчик)
4. Шоңгур (Сунгар) (1813-1841). Дамчайның оглу.
5. Бызыя (1841-1876). Шоңгурнуң оглу. Ооң таңмазы Чаа-Хөлге турган, Ак-Туругдан куду черже.
6. Хомушку Базыр (1876-1878) — шолазы "Дошкун ноян".
7. Дугар (1878-1884). Хелиң үгер-даа. Сарыг-шажынның өөредиин хүлээп алгаш, дээди сагыл хүлээп алган. 1884 чылда Камбы-Лама апарган.
8. Дүгер (1884-1885). Дүгер үгер-даа тургаш 1883-1885 чылдарда кедереп турган оор дургунарны баскан.
9. Сарай (1885-1890).
10. Хайдып (1890-1908) — "Буурул ноян". 1901 чылда ол эңдере акша төлээш гүң деп эрге-дужаал садып алган. Хайдып 1808 чылда Бээзи кожуунун чагырып алган. Алыс боду Хайдып кончуг угааныг кижи чораан. Тываже бодунуң туразы-биле көжүп эгелээн орустарны көргеш ол ноян аажок айыылзынар чораан. 1907 чылда ол Усинскиге чораан, ынчан орустар кажар арга ажыглааш Хайдыпка хоран ижиритипкен хевирлиг.
11. Буян-Бадыргы (1909-1921). Хайдыптың азыранды оглу. Адазы ышкаш шыңгыы кижи чораан хевирлиг. 1912 чылда Эжен хааның төрези дүжерге-даа ол кыдаттарга аажок идегеп турган. 1921 чылда "Таңды Тыва Улузу" тыптып кээрге ол Төп Хорааны баштаан.

Үндезини

1. История Тувы: В 2 т. — Т. I. — 2-е изд., переаб. и доп. / Под общ. ред. С. И. Вайнштейна, М. Ч. Маннай-оола. — Новосибирск: Наука, 2001. — 367 с. ISBN 5-02-030625-8
2. Т. А. Бурдукава. История прежних нойонов тувинского народа (подготовка к печати и предисловие А. Г. Сазыкина). // Mongolica. К 750-летию "Сокровенного сказания". Москва: Наука. Издательская фирма "Восточная литература", 1993. — 343 с. ISBN 5-02-017395-9
3. Л. К. Хертек, А. Э. Айланмаа. Правители Даа кожууна. стр. 163-166. // Монгуш Буян-Бадыргы — основатель тувинской государственности. Материалы республиканской научно-практической конференции, посвящённой 115-летию со дня рождения Монгуша Буяна-Бадыргы — Кызыл — ГУП РТ "Тываполиграф" 2009 — 196 С.