Делегейниң чеди кайгамчыктары

Википедия деп сайттан
Делегейниң чеди кайгамчыктыг чүүлдери. Солагай таладан оң талаже, үстүнден куду: Хеопс Пирамидазы, Семирамиданың астынган садтары , Эфесте Артемиданың Дуганы , Олимпияда Зевске тураскаал-шуткумал , Галикарнаста Мавзолей, Колосс Родосский, Александрияда маяк (орук айтыкчызы)
Делегейниң чеди кайгамчыктыг чүүлдери. Үе шугуму
Вавилоннуң ханалары

Делегейниң чеди кайгамчыктыг чүүлдери, азы Эрте бурунгу Делегейниң чеди кайгамчыктары (др.-греч. ἑπτὰ θεάματα τῆς οἰκουμένης) — эң-не нептереңгей, алдаржаан архитектурлуг тудуг-кылыглар даңзызы.

Эң-не сураглыг шүлүкчүлер, философтар, полководчулар, улуг хааннар даңзызы, архитектура болгаш уран чүүлде тураскаалдар ышкаш — грек эллинисчи поэзияның (шүлүк чогаалының) чаңчылчаан «биче» жаныры, бодунуң уунда риторика мергежилинге дөмей. 7-ни шилип алган ужуру, эрте бурунгу үеден бээр ооң долу болгаш төнген утказын киирбишаан, Аполлон бурганның ыдыктыг саны (Фивке удур Чеди, Чеди мерген-угаанныглар д.о.ө.) болуп турар. Мерген угаанныгларның чыындыларында сураглыг улустуң чугаалары, солун чугаалар болгаш элдептиг тывыштар дугайында чечен чугаалары, Делегейниң чеди кайгамчыктыг чүүлдериниң дугайында чогаалдар эрте бурунгу үеден бээр нептерээн турган. Ында эң-не өндүр, эң-не чараш тудуглар болгаш уран чүүл тураскаалдарын чуруп бижээн. Ынчангаш оларны кайгамчык чүүлдер деп адаан. Ындыг-даа болза ук даңзыже чамдык эрте бурунгу архитектура болгаш уран чүүл тураскаалдары кирбээн  — Афиныда Акрополь, Фидийниң кылыглары — Афины, Парфенон скульптура тураскаалдары, сураглыг Афродита Книдская статуя, Праксительдиң ажылдары болгаш о.ө.

Делегейниң чеди кайгамчыктыг чүүлдериниң дугайында грек авторларның чогаалдарында эллинизм үезинден эгелеп бижип турар. Бир египет папирус сөзүглелде (сөзүглелди Дильсом Laterculi Alexandrini (P. Berol. 13044) деп адаан; ук папирус, I б.э.ч.)[1], өөредилге ному кылдыр бодун көргүзүп турар. Ында сураглыг хоойлу ажылдакчылары, чурукчулар, скульпторлар, архитекторлар аттары кирген, дараазында — делегейниң эн-не улуг ортулуктары, даглары, хемнери болгаш чеди кайгамчык чүүлдери база бар. Кайгамчыктар «шилиишкини» чоорту немежип, чамдык кайгамчыктарны өскелери солуп турган.

Даңзының тывылган угу[эдер | вики-сөзүглелди эдер]

Делегейниң чеди кайгамчыктыг чүүлдериниң баштайгы ора-сомазы Геродоттуң "Төөгүзүнде" көстүп келген. Геродот бодунуң ажылынче Самос ортулуундан үш кайгамчыктарны киирген.


Бүгү Элладада самостар үш улуг тудуг-тураскаалдарны тудуп үндүргеннер. Бир дугаарында олар дагны өттүр бедии 150 оргий хире чер ишти-биле кирер орук касканнар. Ооң узуну 7 стадий дурту, а бедии болгаш калбаа тус-тузунда 8 фут. Адаан дургаар ханызы 20 кыры дурту база доора дурту 3 фут оңгар каскаш, хоолайлардан хоорайже суг дамчып турар кылдыр кылганнар. Ооң тудугжузу Евпалий, мегаржы Навстрофтуң оглу. Ол биргизи. Ийигизи — далайның эрик кыдыының быжыглаашкын чалы болур. Ук чалдың бедии 20 оргий база узуну 2 стадийден хөй. Үшкү тураскаал — улуг өндүр дуган (Гера дуганы — тайылб.). Бир дугаар тудугжузу самосчу Филейниң оглу, Рек. Самоссчу чүүлдерде бо бүгүнү тодаргай бижээн мен[2]

Страница Майык:Шаблон:Конец цитаты/styles.css не имеет содержания.

Сөөлзүредир даңзы чеди кайгамчыктарга чедир немежип, көвүдээн. Б.э.ч. III векте база бир чаа кайгамчык чүүлдер даңзызы тывылган. Ооң дөзүн төөгүчүлер Сидондан (англ.) Антипатырның бижээни улуг эвес шүлүк деп санап турарлар (Салониктерден Антипатр (англ.) бижээн деп бодал база бар):

 Антипатрның бижээн чүүлүнүң соонда Филона Александрийскийниң чогаалы ( б.э. IV в. оратор азы сураглыг механик б.э.ч. III в.) «Чеди кайгамчыктар дугайында». а Александрияда орук айтыкчызы, маякты туткан соонда даңзыже Вавилон ханаларын киирген (ону делегейниң база бир кайгамчыктыг чүүлү деп Улуг Плиний «Чайгаар бүткен төөгүлер» деп ажылында киирген). Чамдык чогаалдарда астынган садтар орнунда Вавилоннуң ханалары база катап, а о. Фарос ортулуунда орук айтыкчызы маяк Александрияда библиотека-биле орну солчуп турар; даңзыны оон ыңай Зевсатиң Пергамда алтарь, Персеполеда Кирниң өргээзи, Мемнонада «ырлап турар» статуя-тураскаалдар Египеттиң Фивтериниң чанында база Фивтер боттары, Кизикте Зевстиң дуганы, Эпидавырда Асклепияның статуя-тураскаалы, Афиннерде Парфенос Фидийниң ажылдары (афиннерниң Акропольда), рим үеде — Колизей база Капитолий. Сөөлзүредир даңзыже Соломоннуң дуганы, Нойнуң хеме-бажыңы, Вавилон башнязы, Константинопольда София дуганы д.о.ө. кайгамчык чүүлдер немежип кирген.

Классиктиг даңзы болгаш ооң сөөлзүредир өскерлиишкиннери[эдер | вики-сөзүглелди эдер]

Төөгүчүлер ук даңзыны Александр Македонскийниң империязы-биле холбап турарлар. Делегейниң чеди кайгамчыктарының дугайында Григорий Назианзин мынчаар бижип турар: пирамида, ийи статуя-тураскаалдар, садтар, хүрээ-дуганнар, хаанны орнукшуткан чевег-тудуг болгаш хана.

Амгы үеде чеди кайгамчыктар санынче немешкен чүүлдер:

Кайгамчык Чуруу Тургустунган үези Чери Чогаадып кылган кижилер Үрелгени Чылдагааны Ажыглаар утказы
Хеопс Пирамидазы Б.э.ч. XXVI—XXIII век Гиза (Египет) египетчилер бистиң үеде чаңгыс-ла бүдүн хевээр арткан билдинмес; чевег-орнукшудулга
Семирамиданың астынган сады Б.э.ч. 605 ч. Вавилон (Ирак, Месопотамия) Навуходоносор II-ниң дужаалы-биле Б.э.ч. I в. Б.э.ч. 126 чылда персилер узуткааннар. II Навуходоносор хаанның кадайынга тураскааткан.
Олимпияда Зевстиң статуя-тураскаалы Б.э.ч. 435 ч. Олимпия (Греция) Фидий V в. Константинопольга Ипподромга V в. өрт болган түңнелинде. Олимпияда Дуганда Зевс бурганга тураскаал
Эфесте Артемида дуганы Б.э.ч. 560 ч. Эфес (Турция) Херсифрон Дуганның эге шыйыг-чуруун чогаадып кылган. Пеоний биле Деметрий тудугну доосканнар. Б.э.ч. 370 ч.

б.э.ч. 356 ч. (Герострат)

азы 262 ч. б. э. (готтар)
өрт Артемида деп кыс бурганның адынга тураскааткан
Галикарнаста Мавзолей Б.э.ч. 351 ч. Галикарнас ( Турцииның мурнуу-барыын талазы) Пифей 1494 ч. чер шимчээшкини; бүдүн артканы: дөжээ, архитектурлуг фрагмент-үзүнделер; Лондонда Британ музейде — Мавсолдуңстатуязы база ооң кадайы Артемисияның, рельефтери, арзылаңнар. карий чагырыкчы Мавсолга, ооң кадайы — Артемисия, оларның орнукшуткан чевээнге тураскаал кылдыр кылган.
Колосс Родосский Б.э.ч. 292 биле 280 чч.аразында Родос (Греция) Харес Б.э.ч. 224 (азы 226) ч.

хүлер корпузун эде кылдынган б.э. 654 ч.
чер шимчээшкини Харес скульптор ус-шеверниң Родостуң Деметрий Полиоркетти тиилээни дээш (304 ч. б.э.ч..) мөңге тураскаалды арттырар дээш.
Александрияда орук-айтыкчызы маяк Б.э.ч. III век Александрия Египетская гректер, Птолемей династиязы 303 г. б.э.ч. — XIV в. чер шимчээшкини Далайга эжиндирер дээш.

Сөөлзүредир үеде чаңгыс эвес удаа ук даңзыже киирер бодаан оралдажыышкыннар улажыр турган. I вектиң төнчүзүнде рим шүлүкчү Марциал даңзыже чаа туткан Колизейни немеп киирген. Дараазында VI векте, христиан теолог Григорий Турский даңзыже Нойуң хеме-бажыңын болгаш Соломоннуң дуганын киирген.

Делегейде чеди кайгамчыктар дугайында бир-ле дугаар Руська Симеон Полоцкий таныыр кижизинден, византий дөстүг чугаадан дыңнап бижээн. Европага Эрте бурунгу үениң чеди кайгамчыктарының дугайында Чаа Үениң даңзызы австрийжи архитектор Иоганн Бернгард Фишер фон Эрлахтың (1656—1723 чч.), «Архитектура төөгүзүнден ора-сомалар»[3] деп ному чырыкче үнген соонда, калбаа-биле нептерээн..

Тайылбырлар[эдер | вики-сөзүглелди эдер]

  1. Stanley E. Porter, Wendy Porter, Matthew Brook O'Donnell. Journal of Greco-Roman Christianity and Judaism. Sheffield Phoenix Press (2004).
  2. Геродот. История. Книга III «Талия», § 60
  3. Miles M. Margaret. A Companion to Greek Architecture. — Chichester, West Sussex, UK: Wiley Blackwell, 2016.

Литература[эдер | вики-сөзүглелди эдер]

  • Нейхардт А. А., Шишова И. А. Семь чудес древней Ойкумены. — М.: Наука, 1990. — 128 с. — (Из истории мировой культуры). — ISBN 5-02-004735-X.
  • Скарре Крис. 70 чудес зодчества Древнего мира: Как они создавались? / Пер. с англ. С. Г. Загорской, М. А. Калининой, Д. А. Колосовой. — М: ООО «АСТ»; Астрель, 2004. — 304 с.: ил. — ISBN 5-271-10388-9.
  • Можейко И. В. 7 из 37 чудес света. От Эллады до Китая. — М.: Вече, 2007. — 416 с.: ил. — (Великие тайны). — ISBN 978-5-9533-1340-3.

Шөлүглер[эдер | вики-сөзүглелди эдер]

  • Семь чудес света — статья из энциклопедии «Кругосвет»
  • Майык:Placemark (файл меток KMZ для Google Earth)
  • «Eternal wonder of humanity’s first great achievements», by Jonathan Glancey in The Guardian, 10 March 2007 (англ.)
  • Семь чудес света // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона : в 86 т. (82 т. и 4 доп.). — СПб., 1890—1907.