Кажык оюннары

Кажык оюннары – мал-магынның кажыын ажыглаар солун оюннар.

Кажыкты кажан ойнап эгелээнил

Кажык-биле ойнаар чорук амгы тываларның, алдай болгаш хакастарның бурунгу өгбелериниң ойнап чораан оюннарының бирээзи. Ооң тодаргай херечизи болза, ук черлерден каскан эрте-бурунгунуң базырыктарындан тыпкылаан хөй санныг кажыктары болур. Хакассияның Уйбат Чаа-Тазы деп черде бистиң эраның мурнунда III векте тургускан базырыктан (Кызласов Л.Р.), Алдайның Базырык деп черге 1200 чыл бурунгаар (Грязнов М.П.), Тываның Саглыга бурунгу түрктерниң 2500 чыл, Кара-Хөл, Мөңгүн-Тайгага 1300 чыл, Улух-Хем девискээринге 1200 чыл (Грач А.Д.) бурунгаар тургускулаан базырыктардан хөй-хөй кажыктар тывылгылаан. Ол ышкаш бурунгу тываларның XVIII-XIX вектерде тургускан базырыктарында кажыктар база чыткылаан. Моон алгаш көөрге, кажык-биле ойнаар чорук барык-ла 2000 ажыг чыл иштинде туруп келген.

Базырыктардан тывылган кажыктарны шинчилеп көөрге, хөй-хөй кижилерниң холун дамчып эрткени илдең, мырыңай хоюгланып, уштары мугурарып калгылаан. Ону дөжек-ширтек азы алгы-кырынга чылдыр идип, ойнап турганы илдең. Ол ышкаш чамдык кажыктарны топтап көөрге, үттеп, "хой" чарыынга янзы-бүрү демдектерни чуруп, кырлаңнарын кертип, "аът" болгаш "инек" чартыын аажок хоюгландыр дүрбүп каапканы илдең. Ол шыйыг демдектер VII-VIII вектерде тургускан кыргыс базырыктардан тывылган малгаш аяк-саваларга шыйып каан "таңмаларга" (бурун шагда үжүктерни "таңмалар" дээр турган) дөмейлери база бар.

Бир чамдык кажыктарда шыйып демдектээн чүүлдер орхон-енисейниң болгаш таңгыт (тибет) бижиктерниң үжүктеринге дөмей болгулаан. Ол янзы-бүрү шыйыгларны эртем номнарынга таңмалар деп адап турган.

Бурунгу кижилер кажык-биле кандыг-бир оюнну ойнап турган-дыр дээрден башка, чогум-на ындыг оюннар ойнап турган, ады, дүрүмү ындыг турган деп бадыткаары берге. Ынчалза-даа бурунгу тоолдарда "кажык кагар", "кажык адар", "кажыктаар" деп сөстер таваржып турар.

Бистиң бурунгу тоолдарывысты эртемденнер түрк үезинге (VI-X вв.) хамаарыштырып турар болгай. Бо болза кажык оюну ол үеде-ле турган дээрзиниң база бир херечизи ол.

Амгы тывалар XX вектиң 30-40 чылдарынга чедир кажыкты улуг сонуургал-билзе ойнап келген (чамдык районнарда ам-даа ойнап турар). Дөрт кажык-биле берге тыртар деп оюн бар. Кажыктың дөрт талазын дөрт чүзүн мал ады-биле адаан - хой, өшкү, аът, инек. Ойнакчы кижи дөрт кажыкты холга арбактап алгаш черге дүжүрер. Бир эвес дүшкен кажыктар дөрт чүзүн мал бооп дүшкен болза, ол кижиниң хууда аас-кежии, бай, каас тодуг чоруу ында илереттинген деп санаар.

Аът чарыштырар деп оюнга база ынчаар дүшкен болза, ол кижиниң аъды бурунгаарлавышаан, база-ла аас-кежии дүшкен деп санаар. Дөрт кажыкты ынчаар дүжүрери берге, оюнну ынчангаш "Дөрт берге" дээн.

Кажыктың олура дүшкен чартыын хой ок-хой-элек, өшкү ок-өшкү-элек деп база адап турар.

Чоннуң мал-маганының аайы-биле кажыктың талаларының адын база-ла өскээр-өскээр адап турарлар. Чижээлээрге, тожуларда "иви", өске тываларда "инек" деп аттарлыг талалары база бар.

Кажык-биле ойнаар оюн кончуг хөй. Ону ойнаар кижилерниң саны база эңмежок. Ынчангаш кажыкты хөйү-биле чыыр апаар. Бичии уруглар дөгерези кажык чыыр, аңаа улуг улус бурунгу чаңчыл-биле база дузалажыр. Кажыктың эвээш, хөйү ол өгнүң бай-шыраан азы ядыызын бадыткап турар. Бир өгге кажыкты муң чедир чыыпкан болза, ол өгнүң кыштаанга хой кажаазының иштинге ханы оңгарны каскаш хөөп кааш, кажыкты база катап чыып эгелээр. Хой кажаазынга хөөп каан кажыкы мал-маганның кежии деп санаар. Аң кажыын чыыр чорук арай тыртым. Бир эвес аң кажыы чыыр болза, малы төне бээр деп санаар бодал турган. Ынчалза-даа аң кажыы-биле сага, берге тыртар кажыктар кылып аар чорукту кем чок деп санаар турган.

Кажык оюннары

Кажыкты чыттырып кагары

Чыттырып кагар деп сөс оюнну ойнаарының хевирин тайылбырлап турар. Кажыкты шынап-ла "хой" чартыын өрү көргүзү чыттырып алыр. Ойнаар кажыктың саны ойнакчыларның санындан хамааржыыр, ынча-мынча деп шыңгыы доктааткан сан чок. Ойнакчыларның саны база-ла хамаан чок, кандыг-даа оюнга ойнакчыларның саны эвээш азы эмин эрттир хөй болза, оюн шынар чокталып, солун эвес апаар болгай. Бо оюнну 4-тен 6 чедир кижи ойнаар болза, аажок солун болур. Оюнну эш санныг ойнакчылар ойнап турда дужааштыр (4 кижи ойнап турда), кижи ажылдыр (6-8 кижи ойнап турда) эштежип алгаш, азы чаңгыс-чаңгыс-даа бооп алгаш ойнап болур. Кажыктың саны ийи кижиге 25-30, дөрт кижиге - 50-60, 5-8 кижиге – 100 чедир болза эки. Кажыктың саны мырыңай эвээш болза, арай кошкак тала дарый-дарый уттуруп туруп бээр, ооң ужун улус чалгаарап, оюн тарай бээр, эмин эрттир хөй кажык-биле ойнаарга төнместеп, удук үнместээш туруп бээр – ол база солун эвес. Кажыкты ойнаар чуруму мындыг:

Кагар кажыкты дөгерезин "хой" кылдыр чыттырып алыр. Кажыкты кагар саганы шилип алыр. Сага өске кажыктардан ылгалдыг – улуг болгаш салам болур, сага кылыр кажыкты аң (те, чуңма) кажыындан шилип алыр, ол аар болзун дээш, ону эът чиг турда-ла адырып алыр. Сагалар чамдыкта онзагай демдектерлиг-даа болур.
Кажыкты хап эгелээр кижини тодарадырда сага-биле "төлгелептер". Кажыктың дөрт талазын үлежип алгаш, шилип алган чартыы дүшкен кижи кажыкты хап эгелээр.
Кажыкты кагарда саганы өрү октапкаш, чыттырып каан кажыктан холунга сыңар шаа-биле арбактапкаш, ол-ла кажык арбактап алган холу-биле саганы дозуп алырын кызыдар. Бир эвес чыттырган кажыктар аңдарылбаан болгаш саганы дозуп апкан болза, холда кажык ол кижиниң "өнчүзү" апаар. Черде арткан кажыктарны хары угда бөле туткаш хап алырын "суйбаары" деп адаар. Чыткан кажыктарны "суйбаарының" мурнунда бир кажыкты (чүгле чаңгыс) кагарда эптиг кылдыр ортузунга салып алырын чөпшээрээр, ону "эдери" деп адаар. Бо таварылгада 4, 3 азы 2 кажык арткаш, олар дөгерези хой-даа дүшкен болза, "суйбапкан" кажыкты каккан кижи "өнчү" кылдыр ап болбас, чүгле чаңгыс кажык арткан болза, ынчан алыр, арткан чаңгыс кажыкты "кудурук" ддэр. Ону баштай сегирип алырын кижи бүрүзү оралдажыр. "Кудурукту" алган кижиге дараазында оюнну эгелээр эргени тыпсыр.
Чыткан кажыкты "суйбап каккан кижи кандыг-бир чылдагаан-биле ышкыныпкан болза, ол кажыктарны ам катап чыттырбас, а оваалай салып алгаш кагар, ону "арбактаары" дээр.
"Арбактаар" кажык холга арай сыңмас хире болза, үш кажыкты салаалар аразынга кыстырып алгаш, артканнарын туралааны-биле оваалай салып алгаш кагарын чөпшээрээр. Бо таварылгада чаңгыс "кудуруктан" өске кажык артып каарга, ону хап ап шыдаваан деп санааш, дараазында кижиге шилчидип бээр.
Баштайгы ойнакчының соонда ээлчег ёзугаар хүн бадар аайы-биле дескиндир кижи бүрүзү кагар. Чыттырган кажыкты дөгерезин хап алгаш барганда ам "өнчү" кагжыр. Ол дээрге катап чыттырар кажыкты четчелеп алыры ол. Өнчү кагжырда, бир эвес ойнакчылар эш-эш турган болза, эш кижилер өнчүзүн кадыпкаш, удурланыкчы талазы-биле кагжыр. Бир тала 4 кажык кагган болза, өске тала база 4-тү каар. Ынчалдыр эвээш кажыктыг улустуң өнчүзү төнгүже кагжыр. Хөй кажыкты хап алган талага кажык артып каар, ону "хожу" дээр. Ол хожу дараазында оюн сөөлүнде кагжылгага чедир чыдар.
Кажыкты дөрттеп, ийилеп кагжыр ужуру болза, тала азы кижи бүрүзү бодунуң каккан кажыының санын чажырар, эң ылаңгыя "хожунуң" саны чажыт болурунда.
Дараазында оюн сөөлүнде кагжырга, баштай эвээшти каккан тала эки каккаш, удурланыкчының каккан кажыындан хөйнү хап алган болза, ынчан ол тала "хожузундан" кажык каар апаар. Ону хожу дүжүрери дээр. Чамдыкта баштай эвээшти каккан тала удурланыкчызының "хожузун" дүжүрткеш, боду "хожуланы" бээр. Кайы-бир тала эки хап тургаш, чыттырган кажыкты дөгерезин "хожу" кылдыр хап алгаш барган болза, ол тала утканы ол болур.
Оюннуң төнчүлели. Кажыкты хап ойнап турда, бистиң үениң оюннары дег, бирги партия, ийиги партия деп адавайн турган, бирги кагыг деп адаар.
Кагыг бүрүзүнүң төнчүлели кажыктың бодун хап ойнап турганындан-даа солун болгаш адаанныг апаар. Бо кагыгны төндүрүп чорда аңаа элээн кааш (10-12) кажык артар. Ол кажыкты арбактап алгаш, саганы дозуп ап шыдавайн барган болза, азы чыттырып каан кажыктан кайы-бир кажыкты "өшкү", "инек", "хой ок", "өшкү ок" кылдыр аңдарыпкан болза, ол кажыкты хап ап чадап каан деп санаар болгаш холда кажыын дедир "хой" кылдыр чыттырып каар.
Чамдык кожууннарда кажыкты кагар үезинде "аът" азы "хой ок" дүшкенде ону "хой" дүшкени-биле дөмей кылдыр санаар болгаш хап алган кажыкты өнчү кылдыр ап алыр. Кажык ойнунуң бо хевирин буряттар база ойнап турар. Олар ол оюннуң адын "шагай шурехи" деп адап турар. Тожулар ол оюнну "шаңайлаар", "кайыктаар" деп адап турар.
Кажыкты кагжып турда, кайы-бир таланың эвээш кажык какканының чылдагааны-биле чүгле 4,3 азы ийи кажык кагар апарган болза, дөрт карак, үш карак, ийи карак кагар деп бир янзы оюнну ойнаар.
"4 карак" кагарда дөрт кажыктың аразын бир-бир карыш кылдыр, дөрт чүкке, дөрт-булуң хевирлиг кылдыр чыттыргаш кагар. "3 карак" база бир-бир карыш хире хемчээлдиг үш-булуң болур, а "2 карактың" хемчээли янзы-бүрү: ийи карыш, кыры дурту, чамдыкта 4 карыш азы ийи дугай-даа болур.
Дөрт карак, үш карак, ийи карак хап турда "кудурук" турбас, кажыктың бирээзи чыдып калза, ышкыныпкан деп санаар.

Кажыкты дүжүрүп кагары

Бо оюн чыттырып кагарындан элээн ылгалып турар. Чүл дээрге, кажыкты чыттырбас, аңаа "дөрт карак", "ийи карак"-даа какпас, а ооң төнчүлели мырыңай сыр өске, аңаа тускай сага база херек чок.

Ойнакчыларның саны кызыгаар чок, а кажыктың саны ойнакчыларның санынга хамаарылгалыг турар.

Ойнаар чуруму мындыг:

Оюнну эгелээр эргени чаалап алган кижи хөй кажыкты ийи холдап арбактап алгаш, оларның дөгерезин бөлүү-биле дыка бедик эвес кылдыр өрү октапкаш, оң холунуң артын өрү октаан кажыктарның адаанга дозуптар. Ону "дүжүрери" дээр. Ооң соонда хол артынга "дүжүрүп" алган кажыкты катап өрү октапкаш, ийи холунуң арбаанга чаңгыс-даа кажык черге дүжүрбейн дозуп алырын кызыдар. Кагыкчы "дүжүрүп" алган кажыын санап көөр. Бир эвес "дүжүрүп" алган кажыы эш болза, черде арткан кажыктан эштеп кагар, а бир эвес "дүжүрүп" алган кажыы саарзык болза ону саарзыктап кагар.

Черде кажыкты хап тургаш, база-ла өске кажыкты аңдарып болбас, эш кажык кагар тургаш, саарзык кажык хап болбас, а саарзыктап кагар тургаш, эш кажык база хап болбас.

Кагыкчы черде кажыкты дөгерезин хап алган болза, эштеп какканда ийи кажыкты, саарзыктап какканда чаңгыс кажыкты "өнчү" кылдыр ап алыр. Ону "аът тудары" дээр. Бир ойнакчы кажыкты хап тургаш, кандыг-бир чылдагаан-биле ышкынмаан шаанда "аът тударын" үргүлчүлевишаан турар, а кажан ышкыныпканда, дараазында кижиже шилчидер. Ышкыныпкан деп санаар таварылгалар мындыг: хол артынга дүжүрүп алган кажыын ийи холдуң арбаанга дозуп ап чыткаш кажыкты черже ышкыныпкан болза; өрү октаан сагазын дозуп ап шыдаваан болза; хап чыткан кажыының чанында кажык аңдарыпкан болза; эштеп кагар тургаш саарзык кажык азы саарзыктап кагар тургаш эштеп хапкан болза, ышкындырыг деп санаар болгаш оюнну дараазында кижи катап эгелээр. Ук оюнну ойнап турда, бир ойнакчының ышкындырыының ужун, дараазында кижиже оюннуң шилчилгезин бир кагыг деп санавас. Кажан хап турар кажыкты дөгерезин "аът" кылдыр "тутканда" бирги кагыг төнгени ол болур.

Баштайгы кагыг төнерге чаа ойнаар кажык тургузар төлээде, база чыттырып ойнаары ышкаш "өнчү", бо удаада "аът" кагжыр.

Ийиги кагыгны эң сөөлгү "аътты" туткан кижи эгелээр.

Бүгү кажыкты чоорту "хожулап" тургаш, дөгерезин "аът" кылдыр тудуп алган тала азы кижи утканы ол болур.

Оюннуң төнчүлели. Дыка үр ойнап келгениниң түңнелинде "хожузун" кагжырга уттурар четкен тала чугле ийи кажыктыг болган болза, өске тала база ийини салыр болгаш ол дөрт кажык-биле "шапшылга" деп эң шиитпирлиг болгаш солун оюн эгелээр. Оюнну база-ла сөөлгү аътты туткан кижи эгелээр. Оюнну мынчаар ойнаар: Дөрт кажыкты оң холунуң адыжынга салгаш, бөлүү-биле чавыс кылдыр өрү октапкаш, салаалар артынга дүжүрүп алыр. Бир эвес дөрт кажык дөртелээ салаа артынга дүшкен болза, оларны база-ла бөлүү-биле өрү октапкаш, ол аразында адыш таваан өрү көргүзү кажыкты доспайн, агаардан черже дүжүп бадып чыткан кажыктарны үстүнден барып сегирип алырю Бир эвес кажыкты салаа артынга дүжүрүп чыдырда оларның ужу черже дүже бергеш, салаа артынга чүгле чаңгызы арткан болза (ол арганы эң белен болгаш чиик арга деп санаар болгаш ону үргүлчү ажыглаар), салаа артында чаңгыс кажыкты бедиди өрү октапкаш, ол кажык агаарга чоруур аразында черде үш кажыкты арбактап алгаш, дүжүп чыткан чаңгыс кажыкты доспайн, база үстүнден барып сегирип алыр. Бир эвес черге бир азы ийи кажык дүжүп калганда база-ла ол хевирлиг шапшып алыр, ынчалза-даа ол арга кончуг берге болгаш кижи болганы ону кылып шыдавас, чүге дээрге, агаарже ийи азы үш кажыкты октаптарга оларның аразы ырап, тарай бээр, а черде барып дүшкеннерниң аразы база ырай бээр, ынчангаш оларны чыый шаап алыры берге болур.

Үш чаңгыс кижи ойнап турда, чаңгыс кажыктыг кижинии-биле үш чаңгыс кажык каашкаш, үш кажык-биле шапшылга кылыр. Бир эвес ийи кижи ойнап турган болза, ийи кажык-биле шапшылга кылыр апаар. Уттурар четкеш, эң сөөлгү ийи кажыын кагган бөлүк эки шапшааш, ам удурланыкчызының хожузун дүжүртүп, "сегий берип"-даа болур. Бир эвес тиилеп турар тала шапшып апкан болза, ол тала ам утканы ол болур.

Кажыкты хожулап кагары

Кажыкты хожулап кагарының өскелеринден ылгалып турар чүвези чүл дээрге, ону чыттырып алырында болур. Хожулап кагар кажыкты хөлчок сырый кылдыр, "хой" чартыын өрү көргүзү чыттырып каар.

Кажыкты хап ойнап турда, сырый чыттырып каан кажыктан өске кажыкты аңдарбайн хап алыры берге болур, ынчангаш оон чүгле колдуунда чаңгыстап кагар апаар. Кажыкты хожулап хап турда, кижи бүрүзү чаңгыс катап кагар болгаш чыттырып кагары дег, дескиндир ээлчежип тургаш кагар.

Өске дүрүмнери – частырыглары,кагжыры,хожулажыры, утчуру болгаш төнчүлели чыттырып каккан кажык-биле дөмей.

Кажык адары

Кажык адар оюннуң херекселдери – кажык тигер ийи самбыра. Ону "Бүге хөлү" дээр. Кижи бүрүзү дөрт-дөрт "аңнарлыг" болур. Тала бүрүзү бир-бир бүгелерлиг болур. Кижи бүрүзү бир-бир "октарлыг", бир-бир кажылгалыг болур.

Бүге хөлү дээрге, адар караның барык-ла кол өзээ. Ол бүге хөлүнде "аңнарның" дал ортузунда турар. Бүгени элээн бөдең болгаш демдектиг иле кажыктан кылып алыр. Чамдыкта курутай деп сыыргак ужунуң сөөгүн-даа бүге кылып алыр.Бүгениң үнези өске анаа "аңдан" дөрт катап улуг, биригээр чугаалаарга, бүгени хөлден үндүр адыптарга адыгжының олчазы кылдыр дөрт "аңны"ап алыр.

"Аңнар" дээрге оюннуң колдап ойнаар чүүлү (адар каразы) болур. Олар ойнакчы бүрүзүнге 4-4 кылдыр онаажыр. Оларны тургузары кожууннар аайы-биле янзы-бүрү болгулаар. Чамдык кожууннарда бүгениң ийи талазынга 4-4 кылдыр чергелештир чыскаай тургузуп каар, а чамдык черлерде бүгениң ийи талазынга чаңгыс черге бөле тургузуп алгаш ойнап турар. Адыгжы кижи чаңгыс "ок"-биле бөлүк аңнарны дөгерезин "хөлден" үндүр адыптарга оон чүгле чаңгыс "аң" алыр, а чаңгысты үндур адыптарга база-ла чаңгысты алыр. Моон алгаш көөрге, баштайгы таварылгада дег кылдыр тургузуп алгаш ойнаары чөптүг бооп турар.

"Ок" дээрге бодун боду тайылбырлап турар – хөлде тургускан "аңнарны" үндүр адарынга херектиг "адыгжының" чепсээ болур. "Окту" база-ла салам сага кажыктардан шилип алыр. Чамдык районнарда "окту" аъттың сыыргак биле мербегей аразында чоруур тырыкы сөөгүнден кылып алыр. Ол сөөк ол хевээр таарышпас, ооң азыгларын мугурарты чонуп, сиирин аштап каапкаш, хоюглап кааптарга, кончуг чараш, сарыг өңнүг "ок" болу бээр.

Кажык адар "ок" кылдыр бода мал кажыын ажыглаарын чөпшээревес.

Кажылга дээрге, "окту" адып үндүрерде ол "ок" дорт болгаш карага часпас дегзин дээш, дорттап шиглээр херексел болур. Кажылганы ийи калбак ыяштан кылып алыр. Хоочун кажык адыкчылары ону "огу"-биле кады шыгжап чоруур.

Оюнну ойнаар чуруму мындыг:

Ойнакчылар 2 азы 4 кижиден тургустунар. Ийи кижи бот-боттарынга удур ойнаар, 4 кижи шавыштыр эштежип алыр. Адыкчылар аразы чеди дугай (4 м хире), тос дугай (5 м хире) хемчээлдиг черге олуруп алгаш, баарынга бүге хөлүн салгаш, ооң кырынга бүгези-биле аңнарын тургузуп алыр.

Оюнну эгелээр кижини база-ла ийи тала кажыктың "хой" биле "өшкү" чарыын үлежип алгаш, төлгелептер (чамдык районнарда берге тыртар деп турар).

Оюнну эгелээрин чаалап алган таланың ийи кижизиниң кайы-бирээзи эгелээрин боттары шиитпирлээр.

Кажыкты адып эгелээр кижи "огун" кажылга кырынга салгаш, шала октай аарак "бүге кайы сен" дээш согуп үндүрер. Баштайгы кижи дөрт "огун" адыптарга дараазында удурланыкчы кижи адып эгелээр. Бир эвес баштайгы кижи "аңның кайы-бир кезээн адып алгаш барган болза, ийиги кижи артканнарын адар". Баштай адар кижиниң эки чүвези ол. Баштайгы кижи чүгле бүге адып тургаш, тиккен кажыкты дөгере адып аппарган болза, ооң арткан "октары" камналып артып каар. Ол-ла хире октарның саны-биле олуттуң өске талазында олурган эжи бирги олуттуң бүдүн "каразын" адар.

Кайы-даа олуттарда "аңнарның" дөгерезин адып алгаш барганда, "кагжыр". Ынчан база-ла күштүг тала "хожу-аңныг" артып каар. Чамдык районнарда хөй "аң" аткан таланы уткан деп санап турар.

"Бүге" кагжылгага, өнчүге болгаш хожуга киришпес, ол чүгле бодунуң орнунга бүге бооп артып каар.

"Окту адып" үндүрериниң аргалары, чөпшээрээр чурумнары янзы-бүрү. Кажылга-биле адып турда, чүгле согуп адарын чөпшээрээр, а бир эвес кажылга чок, холдап адып турда, бирээде, согуп адары (үстүнде бижээни), ийиде, шавылап адары – ол болза, окту солагай холдуң адыш таваанга салгаш, оң холунуң ортаа азы айтыр-салаазын солагай холдуң улуг-эргээ-биле ылдырткаш, шавылап адары болур. Бо таварылгада октай аарак шавылаарын чөпшээревес, үште, мергелеп адары – ол болза, окту туткаш, даш октаарыгылаштыр дажаптар. Ол арганы эң-не бергедээн, шуут дарый-дарый уттуруп турар тала шуут хол даяң каар апарган таварылгада чөпшээрээр. Ол арга болза оюнну оон ынай уламчылаар сорулга-биле уттуруп турар таланың биче-даа болза, сагыш-сеткилин өөртүп база дагын ойнаар арганы берип турарю

Эң сөөлүнде база бир арга – кыскаштап адары. Ол болза окту ийи холунуң адыжының таваанга кыскаш, сегел баарынга чедирип келгеш, шала кудулады холдарны чазылдыра аарак шывадаптары болур. Бо арганы база-ла кезээде хереглеп турбас. Ону оюнга хөй катап уттурган "кошкактарга" ийи-чаңгыс таварылгада чөпшээрээр.

Тожулар бо оюнну "шаңай-адар", "кайык-адар" деп адап турар. Ук оюнну Вайнштейн С.И. "Тожу тывалары" деп номунга кысказы-биле бижээн.

Бо бурунгу солун оюнну чаа үеге таарыштыр эде чогаадып алгаш, чижээлээрге, черге олурбайн, туруп алгаш ойнаар чавыссымаар бичежек столдардан азы олуруп алгаш ойнаар чавыс сандай, ширээлерден таарыштыр тургузуп алгаш, ооң кырынга ойнаар кылдыр өскерти чогаадып ап болур. Ук оюнну чөп организастап, кижилерниң олуттарын, турар черин таарыштырып алыр болза, биллиард ойнундан дудак чок солун болгаш карак-биле хемчээп көөрүнүң, хол-биле часпазының чаңчылдарын кижизидеринге ужур-дузалыг шимченгир оюн болур.

Кажык-биле аът чарыштырары

Ойнакчыларның саны кызыгаар чок. Ойнаар херексели - кажык тургузар самбыра. Аңаа кажык бүгезин ажыглап болур, аът маңы хемчээр хөй кажык (50-ден 70-80 чедир), берге тыртар (аът дүжүрер, төлге дүжүрер) дөрт сага-кажыктар болгаш кижи бүрүзүнге бир-бир "аът". "Чарыштырар аъттар" бүрүзүнүң хой талазынга кандыг-бир демдекти азы таңманы чуруп каан-даа болур.

Ойнаар чуруму мындыг:

Хөй кажыкты самбыра азы ширтек кырынга "аът" кылдыр дизе тургузуп алыр. Дистинчек кажыктың эгелээн ужун орта (старт) "аъттарны" ийи талазындан база чыскаай тургузуп алыр.

Оюнну эгелээр кижини берге тыртып (төлге дүжүрүп) тургаш, тодарадып алыр. Оюнну эгелээр эргени алган кижи берге тыртар дөрт кажыкты алгаш, самбыра кырынга дүжүрер. Дүшкен кажыктарда чеже "аът" дүшкен болдур, ол кижиниң "аъды" ынча санныг аът маңы хемчээр кажыкты эртер. Берге тыртарының санын ойнакчылар аразында дугуржуп аар. Колдуунда-лаойнакчы бүрүзү чаңгыс тыртар болза эки.

Мырыңай аът маңы хемчээр кажыктарның өске ужунга (финиш) үнген "аъттыг" кижи утканы ол болур.

Бо оюнну чамдык кожууннарда шала бөдүүнчүдүп-даа, арай элээн нарыыдадып-даа ойнап турар. Чижелээрге, аът маңы хемчээр кажыктарның орнунга самбырага үлеглиг, ак, кара клеткалар кылып алгаш, "аъттарны" ол клеткаларга чарыштырар.

Бо таварылгада баштай чарыш эгелээр ужун орта чыскаалып алган турар "аъттар" оюн эгелээри-биле мурнап орар "аът" клеткаже киргеш, клеткалап чоруп орар, кандыг-бир "аът" ону эрте берген болза, мурнунда "аътты" оюп каапкаш, клеткаже киргеш, клеткалап чоруп орар.

Чамдык районнарның улузу ол оюнну нарыыдадып, берге тыртар кажыктарның бүгү талаларын "чарыштың" байдалынга таарыштырган турар. Чижээ "аът" дүжерге бурунгаарлаар, "инек" дүжерге аткаарлаар, "хой", "өшкү" дүжерге ол черге турар дээш, оон-даа өске.

Ол ышкаш ол-ла оюннуң дүрүмнеринге үндезилээн "аът" биле "буга" чарыштырар деп оюн бар. Ол оюнну ойнап турда "аът" оруунга бир клетка (орук), "буга" оруунга база бир аңгы клетка (орук) кылып аар. Бир эвес "аът" маңы хемчээр дистинчек кажыктарны орук кылдыр тургузуп алган болза, база-ла ийи орукту тургузуп алыр.

Моолдарга ук оюнну самбырага клеткалар кылып алгаш, каш-даа кижи ойнаар кылдыр таарыштырган.

Кажык-биле бодалажыры

Ойнаар кижиниң саны кызыгаар чок. Ийи баг кылдыр (команда) үстүп алыр. Кайы-даа талаларга турар кажыктарның саны дең болгаш ойнакчы бүрүзүнге билдингир болур ужурлуг. Бир баг улус алган ниити кажыын чаңгыс кижиниң эдээнге ургаш, оортан бодунуң ойнакчы бүрүзүнүң холунга өйлей чажырып бээр. Холдарда чажырган кажыктарның ниити санын ол команданың ойнакчы бүрүзү билген турар ужурлуг.

Оюннуң сорулгазы болза, ийи тала кайызы-даа боттарының улузунуң туткан кажыының санын билир тургаш, аңаа удурланыкчы таланың ойнакчыларының холдарының даштыкы хевириниң улуг-бичезин барымдаалап тургаш, оларның холда туткан кажыының санын даап санап тыпкаш, ийи таланың бүгү ойнакчыларының холдарында туткан ниити кажыктың санын шын адаары болур.

Санны баштай адаар чорук талаларга кандыг-даа дээре байдалды бербес, ону шуут-ла шын кылдыр чаңгыс адап шыдаттынмас чүве төлээде, баштай сан адаар эргени туралаан талага тыпсыр болгаш ээлчежип тургаш бир тала-ла үш катап адаар.

Оюннуң онзагай чүүлү болза, кажык туткан кижи бүрүзү бодунуң чудуруунуң даштыкы хевирин өскертип, чижээ, ийи борбак кажык тудуп алгаш, чудуруун аажок улгаттыр хөй кажык аспактап алган кижи кылдыр "мегелээр", азы хөй кажыкты бар-ла шаа-биле бичии кылдыр көргүзерин оралдажыр. Кайы-бир тала чажырган кажыктарның санын шын адапкан болза, кажык санын тыппаан тала холда туткан кажыын дөгерезин уткан таланың өнчүзү кылдыр бериптер. Уттуруп турар таланың өнчүзү эвээжээн тудум-на оларның холга туткан кажыының санын тывары белен апаар, а удуп турар, өнчүзү хөй таланың кажыының санын тывары улам-на бергедей бээр.

Оюннуң эгезинде кайы-даа таланың өнчүзү хөй турда, ойнакчы бүрүзү ыяап-ла кажыкты туткан турар болгаш куруг орарын чөпшээревес, а сөөлзүредир кайы-бир таланың өнчүзү шуут үстүр четкенде оларга куруг тударын чөпшээрээр, харын-даа оларның чамдыызы оюнга киришпейн баар.

Бурунгу кижилер ук оюнну бичии чаштарга аас саналгазын өөредиринге, дүрген санап өөрениринге, чүвениң иштики-даштыкы ишкирин, улуг-бичезин даап тургаш шын кылдыр адаптарынга, ол ышкаш чүвени дүрген медереп билиптеринге ажыглап турган.

Бистиң үевисте ол оюнну харын-даа өскээр таарыштыр чогаадып алгаш, бичии уругларның холунга тааржыр бичии чүвелерден кылгаш, эге школаның сан кичээлдеринге, класстан дашкаар ажылдарга, бот-кичээлдерге, оюннарга-дааажыглап болур.

Дөзү

Самбу Иргит "Тыва оюннар"