Калчаа
Калчаа аарыы (лат. rabies[1]) — бойдус дөстүг кедергей айыылдыг нерв системазынга аар кемдээшкинни чедирип, чидии-биле эртер Rabies virus деп вирустуг халдавырлыг аарыг.
Калчаа вирузу Rabies virus Rhabdoviridae деп аймактың Lyssavirus деп родунга хамааржыр.
Делегейде бо аарыгдан өлүп турар кижилер хөй болуп турар. Калчаа аарыы дүргени-биле тараар, 100 хуу өлүмнүг, аарый бергенде эмнеттинмес болганы-биле баш удур профилактиг тарылганы кылыры чугула.
Россияда ук аарыг ховар эвес, а чамдык можуларда элээн нептереп турар[2].
Патогенез[эдер | вики-сөзүглелди эдер]
Инфекцияның үнер дөзү – колдуунда вирусту чараазы-биле организминден ылгап үндүрүп турар аарыг мал. Калчаа вирузу дириг амыттаннарга база кижиге тускай энцефалит (мээ хуулуушкуну) тывылдырар. Инфекция организмге киргеш, нервилер оруктары-биле чараа бестеринге, мээниң картының нерви клеткаларынга, гипокампага (мээниң бир кезии) бульбарлыг төптерге келгеш, өлүмнүг аар үрегделдер тывылдырар.
Вирус организмниң невр клеткаларынга Бабеш-Негри теложуктарын тывылдырып көвүдеп нептерээр. Вирустуң кезектери нейроннарның аксоннары таварыштыр шакта 3 мм дүргени-биле дамчыыр. Оорга болгаш баш мээзинге ол келгеш, менингоэнцефалит тывылдырар. Нерв системазынга вирус хуулуушкун, чыырлыышкын база некротиктиг өскерлиишкиннер тывылдырар. Кижи база амытаннарның өлүрү асфиксиядан болгаш чүрек туруптарындан болуп турар.[3]
Вирус даштыкы средага шыдашпас — 56 °C чедир изидерге 15 минут ишти өлүп калыр, а хайындырарга — 2 минут болур. Ультрафиолет болгаш дорт хүн херелдеринден, этанолдан болгаш колдуу кезии дезинфектантылардан бергедээр. Ынчалза-даа чавыс темеператураларга база фенолга анаа.
Аарыгның демдектери[эдер | вики-сөзүглелди эдер]
Аарыгның сайзыраар агымы 3 аңгы чадалыг:
- Эге чада
- 1—3 хонук. Температура 37,2—37,3 °C чедир өзер, муңгаргай, дыш чок байдалдыг, дыш чок уйгулуг азы шуут уйгу чок байдалче кирер. Ызырткан чери аарыыр.
- Кидин үе-чадазы (халдаашкын)
- 1—4 хонук. Миннир органнарының дыңзыы хенертен бедиир: чидиг чырык, дааш-шимээн, янзы-бүрү үннер даваннарның шыңганнарын курлудар. Сугдан, агаардан коргуушкуннар, галлюцинация, дембээрел, сезиг тыптыр. Аараан кижилер өскелерже халдап, шурап болур. Чараазы төктүр.
- Туяалар үе-чадазы (меге менди-чаагайы)
- Карак шыңганнары, адакы даваннары база чаак шыңганнары туяаланы бээр (чаагы халбыя бээр).
- Үен-даян чазыйланы бээр (читинмес, хырынга айыылдыг чүүлдер чиир)
- Кижи байдалын чидирипкени.
- Тынар шыңганнарның туяазы өлүмге чедирер (тыныш муңгашталыр).
Аарыгның ниити хуусаазы — 5—8 хонук, чамдыкта — 10—12 хонук чедип болур. Аарыгның тывылдырыкчызындан, ызырган черинден база инкубация хуусаазындан аарыгның узуну хамаарышпас бооп турар-дыр.
Чамдыкта аарыгның агымы бир өске болур: ооң демдектери чок азы көскү эвес болур (хөлзээшкин, сугдан азы агаардан коргуушкун чокка дораан-на туяалар чадазындан эгелеп болур). Калчааның ындыг хевирлерин илередири берге, а аарыгны чүгле мөчээн соонда айтып болур. Ынчангаш чамдыкта мөчээн улустарны калчаа аарыындан чок калган деп демдегевейн баар чадапчок. Чогум туяланчак калчааның хуусаазы узун болур.[4]
Дириг-амытаннарга нептерээри[эдер | вики-сөзүглелди эдер]
Калчаа аарыының 2 аңгы хевири бар:
- черлик араатан аңнар аарыыр;
- хоорай-суурларның хөй черлик ыттар болгаш диистери аарыыр.
Россияның девискээрин алыр болза ыттар, диистер база черлик амытаннар (дилги, бөрүлер, морзук, часкы) таварыштыр тарап турар. Ховар-даа болза инек, хой, аът болгаш өске-даа малдан аарыг чыпшынып болур. Чижээ, инекти харлыга берген деп бодааш, аксының иштин ажыдып көрүп тургаш, аарыгны чыпшырып ап болур. Калчаа аарыындан аарыыры кышкы-часкы үеде көвүдээр, чүге дээрге бо үелерде дириг амытаннарның организми камгалал күш талазы-биле кошкак болгаш эдержир үезинде хөй харылзажыр. Оон ыңай күскү үеде аарыгның көвүдээри араатан аңнарның төрүттүнгеш, шору улгадып келген оолдарының аразында чурттаар девискээрин былаажып турар үезинде бооп турар.
Калчаа аарыындан хөй кезиинде бөрүлер, дилгилер аарыыр. Азырал амытаннардан диис болгаш бода мал эң дурген аарыычал. А ыттарның, шээр малдың, аъттың аарыгны хүлээп алыры ортумак. Куштарга шоолуг-ла чыпшынмас.
Калчаа аарыгга дадагалзаан үеде кижини, малды ызырган ыт, диисти дораан ээзинге дамчыдар, херек апарза тускай бригада-биле туткаш, аңгы черге тудар. Он хонук иштинде оларны хайгааралга алыр. Карантин үезинде кадык малга калчаа аарыынга удур камгалал тарылганы кылыр.
| Амытан хевири | демдектери | Аарыгның хуусаазы |
|---|---|---|
| Ыт | Караңгы черлерже сыңныр, ээзиниң кыйгызынче келбес, дундук ээрер, ыяш-даш чиир азы хемирер, аксындан хөй чараа төктүр, кузар, карактары хайарарыр, артыкы даваннары бастынмастаар.
Кижиже, өске амытаннарже каржызы-биле шураар, азы аажок чассып тургаш хенертен ызырыптар. Бажыңдан оранчок ырадыр дезип халып чоруптар. Сөөлүнде шыңган эъттери шимчевестээр, үнү чидер, сегели хайлайыр. |
Ызырткан соонда ортумаа-биле 3-6 чедилик эрткенде илдең апаар. Аарыгның сөөлгү чадазында 3-10 хонук болгаш ыт өлүр. |
| Диис | Ыттың-биле колдуу дөмей. Кижилерниң бажынче шураар, ызырар, дырбактаныр. | Ыттың-биле колдуу дөмей |
| Бөрү, дилги | Кижилерден кортпастаар. Чырык үеде суурларже, кижилерже база малдарже үнүп халдаар, | Ыттың-биле колдуу дөмей |
| Шээр мал | Ханаларже шураар, өске амытаннарны ызырар, оларже халдаар. Чараазы илдең төктүр. Көрүжү коргуп турар болур. Сегели халайыр. Сөөкке хара берген ышкаш көстүр. | - |
| Аът | Дошкуналыр, дыш чок чыдып-тура халып-ла турар. Ээлерин ызырар. Көрүжү кортук. | - |
| Бода мал | Мөөрээр, чем чивестээр, хөй эзээр, ханаларже шураар. Дунук эдер, чараазы төктүр, кылажы тендиш, үен-даян чүве чиир. Кезек болгаш буттары бастынмастаар. Дерзииленип, хана үзүп, буттары-биле чер чарып база болур. | - |
Диптер болгаш чурттар аразынга[эдер | вики-сөзүглелди эдер]
Калчаа аарыы Антактидадан аңгыда шупту диптерде бар. Калчаа аарыын ортулук-күрүнелерге тывылбастаан: Японига, в Чаа Зеландияга, Кипрге, Мальтага. Ук аарыг Норвегиягя, Швецияга, Финдляндияга, Испанияга база Португалияга демдеглеттинмээн.
The New York Times солуннуң бир чүүлүнге мурнуу америкада варао деп чон кезек туяаландырар, сириледир болгаш сугдан корганын тывылдырар бир билдинмес эпидемиядан аарып турар деп дамчыткан. Ында улаштыр бижээни-биле, аарыгны часкылардан дамчыыр калчааның бир хевири деп турган.[5]
Делегейниң Кадыкшыл Ниитилелиниң дамчыдып турары-биле, калчаадан чылдың-на 55000 кижи кырлып турар, ам-даа чидиг айылдыг байдалда Азия болгаш Африка чурттары болуп турар.[6]
Сөөлгү үеде кижилерниң калчаа аары эгелээни дараазында чурттарда элээн кедереп турар: Вьетнам, Филиппиннер, Лаос, Индонезия, Кыдат. Өске талазында сайзыраңгай болгаш кезек өске чурттарда кижиниң калчаа-биле аарып турары дыка чавыс (каш дакпыр эвээш), чүге дизе ында калчаага удур үезинде дуза дыка эки сайзыралда.
Профилактика болгаш аарыгны аайлаары[эдер | вики-сөзүглелди эдер]
Аарыы илдең малды дораан чок кылыр. Кудумчуда черлик ыттарны тудар. Черлик ыттарга хамаарыштыр алыр хемчеглерни тус чер чагыргазы кылыр. Арга болгаш аңныыр ажыл-агыйлары калчаа аарыгга удур тарылга албаан ыттар-биле аңнаарын чөпшээревес. Аңныыр сезонун сагывайн, аңныыр ажыл-агыйны араатан бөрүлерни, дилгилерни чок кылырынче хаара тудар.
Калчаа аарыын тодарадырда өлген малды бичежек мага-боттуг болза, бүдүнү-биле азы улуг малдың чүгле бажын лабораторлуг хыналдаже мал эмчилери чорудар. Мал эмчилери чокта өлүг секти ол-ла черге чазып болбас. Аарыы илдең амытаннарны узуткааш, мал эмчилериниң хайгааралы-биле тускай черге өрттедир. Аарыг мал-биле кожа турган малдарга камгалал тарылганы 48 шак иштинде кылдыртыр.
Азырал амытаннардан келир калчаа аарындан камгаланыр кезек хемчээлдер:
- Калчаа аарыын болдурбас дизе ыттарга, диистерге камгалал тарылганы мал эмнелгезинге кылдырар. Тарыткан соонда организм 1 чыл иштинде турум камгалалы күштүг болур.
- Ыттарны баглаар. Кудумчуже үндүрерде хөмээш кетсир, багга тудуп алыр.
- Ыт, диис садып алырда, садарда азы өскээр сөөртүрде ветеринарлыг шынзылга бижикти алыр.
- Бичии уругларны кудумчуда черлик ыттар бар болза, хайгаарал чок арттырбас, оларны суйбап, чемгерип болбас, аарыг бооп болур, деп чагыыр.
Дөзү[эдер | вики-сөзүглелди эдер]
- ↑ Бешенство // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона : в 86 т. (82 т. и 4 доп.). — СПб., 1890—1907.
- ↑ В Казани за неделю бездомные собаки загрызли трех человек
- ↑ Бешенство у животных. Симптомы бешенства собак, кошек и человека.
- ↑ Б. Ю. Могилевский. Практическая рабиология с практикумом по антирабическим назначениям. Херсон, 2009. ISBN 978-966-8222-79-5 Глава 6.3. Атипичное течение гидрофобии
- ↑ Венесуэлада бир билдинмес аарыг он ажыг кижилерни өлүрүп турар (англи дылда)
- ↑ ВОЗ | Бешенство. Хынааны 2013 Февраль 2. Архивтээн 2013 Февраль 11.