Карл Өндүр-Улуг
Карл Өндүр-Улуг (Карл I; лат. Carolus Magnus азы Karolus Magnus, нем. Karl der Große, фр. Charlemagne; 742/747 чылдың апрель 2[1] азы 748 чыл[2] — 814 чылдың январь 28, Ахен ордузу) — 768 чылдан бээр франктарның хааны (771 чылдан бээр Мурнуу чүктүң хааны), 774 чылдан лангобардогтарның хааны, 788 чылдан бээр Баварияның тергиини, 800 чылдан бээр Барыын чүктүң хааны.
Каролингиниң үндезилекчизи, «Отец Европеe» (Pater Europae)[3], Римниң ээлчээн соонда кол-кол Барыын болгаш Төп талаларын каттыштырып турган. Ооң чагыргазының эгези Каролингиниң катап сайзыралының. «Өндүрлүг» деп санаары-биле, Карл дириг турда-ла, ону «улуг» деп адаар турган (чижээлээрге, ооң амгы үелеринде «Франктарның хааннарының дугайында» болгаш «улуг Карлының чуртталгазында» Эйнхардтың).
Өндүр-улуг Карл — Пипин Кыска болгаш Бертрада Лаонскаяның улуг оглу — адазы чок апарган соонда 768 чылда французтарның хааны апарган. Эгезинде дуңмазы Карломан-биле кады хааннап турган. 771 чылда кара чаңгыс чагырыкчы апаргаш, Өндүр Пипин Кысканың папа эргезинге хамаарыштыр политиказын уламчылап, чүгле бодунуң девискээринде эвес, а ол ышкаш Бодончорнуң кожа девискээринде база христиан хүрээниң камгалакчызы апарган. Ол Италияга Лангобард хаанналын чаалап ап, мусульман Испанияның маврлары-биле үр-ле дайылдажып келген. Саксоннар дайыннары үезинде, франктар тус черниң чурттакчыларын өлүрүп, чурттакчыларын өскээр көжүрүп болгаш өске-даа репрессиялар дузазы-биле христиан шажынче шилчидип турган. Римге Ыдыктыг Пётр базиликазынга Бурган төрүттүнгениниң байырлалының байырлалында «рим хааннарының» императору кылдыр дүжүлгеге олуртуп турда, Өндүр-улуг Карл 800 чылда эң-не улуг күштүг апарган.
Чөөн чүктүң хүрээлери улуг Карлга эвээш эптиг эвес хамаарылгалыг турган, чүге дээрге ол филиалдыктарны деткип турган болгаш рим эр кижи ону хаан херээженниң император болурунга, Византий чурттуң чагырыкчызы Ирине эвээш эптиг деп санап турган. Рим биле Константинополь аразында үргүлчүлеп келген маргылдааның бир кезээ болган ол болгаш өске-даа маргылдаалар 1054 чылда Улуг чарлыышкынга чедире берген.
Чөөн чүктүң хүрээлери улуг Карлга эвээш эптиг эвес хамаарылгалыг турган, чүге дээрге ол филиоквелерни деткип турган болгаш рим эр кижи ону хаан херээженниң император болурунга, Византий чурттуң чагырыкчызы Ирине эвээш эптиг деп санап турган. Рим биле Константинополь аразында үргүлчүлеп келген маргылдааның бир кезээ болган ол болгаш өске-даа маргылдаалар 1054 чылда Улуг чарлыышкынга чедире берген.
Улуг Карл 814 чылда чок апарган. Франк империяның Ахен хоорайга чок болурга, Ахен чөвүлелинге ажаап каан. Карл дөрт-даа катап кадайланган болгаш, назы четпээн хоойлу ёзугаар үш оолдары бар турган, ынчалза-даа оларның эң хеймерзи, Ачы-буянныг Людовик I, ачазындан узай бергеш, ооң салгалы апарган.
Төрүттүнген чери болгаш чылы
[эдер | вики-сөзүглелди эдер]Өндүр-улуг Карл болза Пипин Кыскан биле Бертрада Лаонскаяның оларның канончы болурунуң мурнунда төрүттүнген улуг оглу турган[4]. Чарл Эйнхард деп намдар бижикчизи Карлдың төрүттүнгенин болгаш чаш апарганын дугайында медээлер тып шыдаваан. Ынчалза-даа өске черге ол французтарның хааны чуртталгазының 77-ги харлыында чок болган деп демдеглеп турган: ол дээрге Карл 732 чылда төрүттүнер ужурлуг турган. Ахан эпитафиязында бижиттингенинде, Карл чуртталгазының 70 харлыында чок апарган деп бижээн турган: азы ол 744 чылда төрүттүнер ужурлуг турган.
747 чыл адаанда «Петау Анналахында»: «Бо чылын хаан Карл төрүттүнген» деп дыңнадып турар. Ам ында 751 чыл адаанда Карлдың хеймер дуңмазы Карломанның төрүттүнгенин чугаалап турар, ол чүүл чигзинниг чок болуп турар[5].
Улуг Карлының төрүттүнген чери база ылап билдинмес. Ол чорук Ахениң чоок-кавызында болган чадавас[6]. Төөгүнү төөгү үндезиннериниң шоолуг бүзүрелдиг херечилелдери бадыткаваан-даа болза, өске-даа хоорайлар база Карлдың төрээн чери бооп болур деп бодалдыглар бар.
Демдегелдер
[эдер | вики-сөзүглелди эдер]- ↑ Karl I. der Grosse (de). Die Genealogie der Franken und Frankreichs - Die fränkischen Adelsgeschlechter des Mittelalters. Хынааны 2012 Бир айның 8. Архивтээн 2008 Алды айның 7.
- ↑ Cawley H. Kings of the Franks 751—840 (Carolingians) (англ.). Foundation for Medieval Genealogy.
- ↑ Ansprache Seiner Heiligkeit Papst Benedikt XVI. im Deutschen Bundestag // Religion – Macht – Freiheit. — Peter Lang.
- ↑ Alessandro Barbero. Charlemagne : father of a continent. — Berkeley: University of California Press, 2004. — ISBN 0-520-23943-1, 978-0-520-23943-2, 978-0-520-29721-0, 0-520-29721-0.
- ↑ Петавианские анналы = Annales Petaviani / Monumenta Germaniae Historica. Bd. 1. — Hannover, 1826.
- ↑ Franks, Carolingian kings (чедимчок шөлүг — төөгү).