Кижи назынын ылгаары

Бурунгу тывалар кижи назыны Чеди-Хаан ышкаш дижир. Дүнеки дээрде Чеди-Хаан бирде көстүп, бирде чидип-даа турар болза, олар чеди санын чидирбес чораан деп өгбелерниң тоолчургу чугаазы бар. Бурунгу тывалар кижиниң чеди катап чурттап эртер назынын онзагай аңгылап чораан.

Бирээде, чаш назын, ол болза бир хардан үш харга чедир назын болур. Үш хар чедир чаш уругну аштатпас, доңурбас, коргутпас болгаш иезинден чарбас турган.
Ийие, элээди уруглар, ол болза үштен он беш хар чедир назын үези болур. Беш харлыг кыс уруглар өшкүнү саап турар аппаар. Беш харлыг оол уруглар анай, хураганны кадарып турар апаар. Он дөрт харлыг оол уруг хойну өзеп, кежин союп, эъдиниң сөөгүн чүстеринден аңгылап кааптар. Он харлыг кыс уруг өлүрген малдың ижин-хырнын аштап турар апаар.
Үште, аныяктар, ол дээрге он алдыдан чэрби тос харга чедир назылыглар. Аргалыг болза бо назынның оолдары, кыстары тускай өглүг-баштыг, уруг-дарыглыр болгаш балдыр дыңзыг амыдыралдыг болур.
Дөртте, ортун назын, ол болза үженден дөртен беш харга чедир назылыг кижилер. Ортун назынның кижилери куда дүшкен черге баар, ийи дугураан араганы ижер, алгыш-йөрээлди салыр болгаш ырак-узак черлердиве аян-чорук кылыр.
Беште, улуг назын, ол дээрге дөртен алдыдан алдан бир харга чедир назылыг кижилер. Тыва ёзуда ол назынның кижилерин бажы каткан, угаан кирер кижилер дээр.
Алдыда, кырганнар, ол дээрге алдан бирден сезен бир харга чедир назылыглар-дыр. Азаларның аалдап келир чылын эрттир чурттаан, четкелерниң чедип алыр үезин эрттир чуртаан кижилер болур. Кырганнар дээрге амыдыралдың кадыг бергезин шыдажып эрткен кижилер-дир.
Чедиде, чөнүүр назын, ол дээрге сезен бир харны харлап алгаш, тыны үзүлгүже чурттаар назынның кижилери болур. Чөнүүр назының кижилери ха-дуңмазынга-даа, хары кижилерге-даа кончуг хүндүлүг.

Кижиниң кылыр болгаш кылбас чүвелери назынның чеди үезиниң дургузунда болур.

Дөзү

Кенин-Лопсан М.Б. "Тыва чоннуң буруңгу ужурлары"