Көшкүн аал

Бистиң ызыгуурувус түрктер шаг шаандан өгге чурттап келген. Өг дугайында бижимел кыдат үндезин беш чүс чылдан бээр билдингир.

Элээн каш кожа хонуп алган өглерни аал дээр. Чылдын дөрт эргилдезинде одар-белчиир солуп, көжүп турган боорга, оларны кошкүн аал дижир. Аал бүрүзү элээн каш хан,чоок, элеге төрел азы куда-хувуй өг-бүлелерден каттыжар. Чижээ: адазы оглу,оглунуң оолдары-биле, адазының иезиниң акылары, дуңмалары-биле, күүйлери-биле, бажалары, кунчуглары-биле кады азы кожа чурттап чораан. Ындыг болганда аалдар колдуунда төрел аймактардан тургустунар.

Аалдарның ажыл-агыйжы амыдыралы чылдың эргилдезинден хамааржыр. Хар эрип,чер ала-харлап, ыжык черлерден көк үнүп,час дүжүп келгенде, аалдар кыштагдан чазагже көжер.Аалдар бүрүзүнүң хонаштары аңгы-башка-даа болза, колдуунда дагларда, ыжык мээстерде, чоогаларда кыштаглардан хем эриинде азы кара суглуг черлерде чазагларже көжер.

Күзүн, август тончүзүнде, сентябрь эгезинде, тараа быжа бээрге, хол кадыыры-биле ажаап кириптер. Бажында шыырак эрлер сыпта тарааларны кадыыр-биле кезип каарга, оон соонда элээди оолдар оларны бөле каар, тускай шарыыр кижи бөле шарып, тавычалаар, ооң соонда шанга Аът, шары-биле бастырар, арыглаар, кургадыр, савалаар. Олар дүжүдүн барбаларга уруп, аъттарга чүдүргеш, Алашче үндүре бээр, артканын уургайларга уруп кааш, чазын барып чүдүрүп алыр.

Чайгы үеде кыс кижилер хой, өшкү кыргыыр, оларның дүгүнден ажыл-агыйга хереглээр чеп аргамчы, мончар, челе, хөне эжер. Өгнүң янзы-бүрү дериг-херекселдерин шеверлеп кылыр. Шээр мал кежинден тон, чүвүр болгаш өске-даа идик-хеп кылыр. Ынчангаш хой, өшкү, инек кештерин идээлеп эттээр ажыл аал бүрүзүнге чайны өттүр күске чедир уламчылаар.

Көшкүн аалдарга куда ёзулалының, уруг төрүттүнгениниң, Шагааның, оваа, буга дагыырының езулалдарын эрттирип, кижи аараанда азы кызыл-дустаанда хам, ламаны чалап турган. Допчулап сөглээрге, көшкүн Тыва чоннуң бүгү-ле ёзу-чаңчылдары янзы-бүрү аймактарның салгалдарын дамчып амгы үеге чедип келген.

Көшкүн аалдың амыдыралының кол утказы ындыг. Шаанда аалдар колдуунда төрел аймактар, хан төрел кижилер аайы-биле ада-өгбелериниң хонаштарынга турумчуп, бот-ботарынга дузалажып, өөрүшкүнү болгаш кударалды деңге үлежип, аар үүлени демнежип кылып чурттап чораан. XX чүс чылдың ортаа үезинде албадалдыг колхозтажыышкын эгелээнде, тывалар сууржуң амыдыралче шилчээн. Ооң-биле чергелештир көшкүн амыдырал буступ, чүгле эвээш санныг мал, чер ажылдыг араттар ада-иезиниң бурунгу амыдыралын төлептиг уламчылап чоруур.

Дөзү

1. "Көшкүн аал" Байыр-оол М.С-тиң "Тывалар" деп номундан.