Моңгуш, Доруг-оол Алдын-оол оглу

Доруг-оол Алдын-оол оглу Моңгуш
Төрүттүнген хүнү:	12 декабрь 1928(1928-12-12) (95 хар)
Төрүттүнген чери:	Солчур, Өвүр кожуун
Мөчээн хүнү:	2017 октябрьның 30(2017-10-30) (88 хар)
Эртем сферазы:	Тыва дыл
Ажыл чери:	ТДЧШИ, ТывКУ
Альма-матер:	ХакКУ
Эртем деңнели:	филология эртемнериниң доктору
Шаңңалдары:

Доруг-оол Алдын-оолович Монгуш (1928 чылдың декабрь 12-де төрүттүнген. 2017 чылда мөчээн) - Совет болгаш Россияның дыл шинчилекчизи, Тыва АССР-ниң эртем талазы-биле алдарлыг ажылдакчызы, Тыва Республиканың улустуң башкызы, Тыва Республиканың Баштыңының эртем болгаш техника талазы-биле шаңналының эдилекчизи, ССРЭ-ниң тюркологтар комитединиң кежигүнү.

Намдары

Д.А. Моңгуш декабрьның 12-де Тыва Арат Республиканың Арыг-Бажы деп черге (амгы Өвүр кожууннуң Солчур сууру) төрүттүнген. Хандагайты, Чадаана школаларынга өөренип чораан. 1949 чылда Кызылдың №2 школазын мөңгүн медаль-биле дооскан, 1951 чылда Абаканың башкы институдунче, 1957 чылда М.В. Ломоносов аттыг МКУ-нуң чанында Чөөн дылдар институдунче өөренип кирген. Абаканның башкы институдунуң соонда Кызылда педагогика училищезинге бир чыл төрээн дыл башкызы кылдыр ажылдаан. 1957-1959 чылдарда Тываның башкылар билиин бедидер область институдунуң методизи кылдыр ажылдап тура, национал школага төрээн тылдың программаларын, өөредилге номнарын база өөредилге пособиелерин туругзар база тыва дылды школаларга өөредириниң методиказын кылыр ажылды М.Д.Биче-оол, Б.Л. Ондар, А.К. Ойдан-оол дээш оон-даа өскелер-биле удуртуп турган. 1962 чылда ССРЭ-ниң эртемнер академиязының Дыл эртеминиң институдунуң аспирантуразын дооскаш, ТДЧШИ-же (амгы ТГСЭТШИ) ажылдап кирип алгаш, аңаа 55 чыл ажылдаан. 1962 чылдан 1972 чылга дээр дыл болгаш үжүк-бижик секторун удуртуп турган, 1972 чылдан 1979 чылга дээр ТДЧШИ-нин эртем секретары, 1979 чылдан 1991 чылга дээр директорунуң эртем талазы-биле оралакчызы.

Эртем ажылы

Доруг-оол Моңгуш бүгү эртемге хамаарыштыр чуртталгазының иштинде ССРЭ-ниң болгаш Россияның дыл эртемнериниң болгаш тюркологияның чок дээн эртемденнери - Е. И. Убрятова, В. М. Наделяев, С. Е. Малов, А. Э. В. Севортян,А. Пальмбах, Ф. Г. Исхаков, И. А. Батманов, М. И. Черемисина, Ш. Ч. Сат, М. Д. Биче-оол, Б. И. Татаринцев, З. Б. Чадамба болгаш өскелер-биле кады ажылдап чораан. Ол 150 ажыг эртем ажылдарының автору. Бурунгу тюрк руниктиг бижиктерни камгалап арттырарынга болгаш нептередиринге улуг үлүг-хуузун киирген. Ол орхон-енисейниң бижимелдерин бурунгу тюрк дылдан тыва дылче дорт очулдурган. Ооң ол очулгаларынга даянып, Ю. Күнзегеш база А. Даржай уран-чечен очулгаларны кылганнар. Ол болза чүгле чаа эгелеп чоруур гуманитарлыг эртемнерниң специалистерин эвес, а эртем чадазы чедип алган-даа улуг эртемденнерниң башкызы база сүмелекчизи. Ол аңгы-аңгы монографияларга, кандидат болгаш доктор диссертацияларнга он-он отзывтарны, рецензияларны бижээн. Тыва дылды өөредириниң методиказынга хамаарыштыр хөй өөредилге-методиктиг ажылдарның, программаларның база методиктиг пособиелерниң автору кылдыр улуг үлүг хуузун киирген.

Ажылдары

• Монография «Тыва дылда эрткен үениң хевирлери» (Кызыл, 1963)
• «Совет уеде тыва дылдын хөгжүлдези» (Ш. Ч. Сат-биле кады, Кызыл, 1967)
• «Тыва үжүк бижик база ооң улаштыр хөгжүлдези» (1970)
• «Тыва үжүк-бижиктиң 30 чыл ою» (1971)
• «Тыва алфавит база ооң сайзыралы» (1972)
• «Тыва дылдың орфографиязы» (1973)
• «Тыва национал үжүк-бижиктиң 50 чыл ою» (1980)
• «Тыва дылдың сайзыралын шинчилээриниң кезек айтырыглары» (1981)
• «Тыва дыл. Үжүк бижиктиң амгы байдалы база ону экижидериниң бурунгаар оруктары» (1982)
• «Тыва үжүк-бижик» (2001)
• Сөстүк «Орус-тыва өөредилге словары» (Москва, 1988)
• «Тыва дылдың тайылбырлыг словары» (Новосибирск, 2003)
• «Тыва-турк словарь» (Кызыл, 2005)

Аңгы-аңгы монографияларны, эртем чүүлдериниң чыындыларын, аас чогаал чыындыларын академиктиг томнарны эдип-чазаан.

• «Тыва улусчу тоолдар»
• «Тыва маадырлыг тоолдар»
• «Сибирьниң болгаш Ыраккы Чөөннүң аас чогаалының тураскаалдары»
• Б. И. Татаринцевтиң «Тыва дылдың этимологтуг словары» (Новосибирск, 2000, 2002, 2004, 2009)

Шаңнал-макталы

• Тыва АССР-ниң эртем талазы-биле алдарлыг ажылдакчызы (1970)
• Тыва Республиканың улустуң башкызы (2008)
• Чоннарның найыралының ордени (1986)
• Тыва Республиканың ордени (1995)
• «В.И. Ленинниң 100 харлаанынга уткуй бердинген ажылы дээш" деп медаль»
• Тыва АССР-ниң Дээди Совединиң Президиумунуң хүндүлүг бижии

Дөс

1. Серээдар, Н. Ч. Монгуш Доруг-оол Алдын-оолович — педагог, учёный, исследователь тувинского языка / Н. Ч. Серээдар // Учен.зап. / Тув. ин-т гуманит. исслед. при Правительстве Респ. Тыва. — Кызыл, 2010. — Вып. XXII. — С. 439—444.
2. Мижит Л. С. Монгуш Доруг-оол Алдын-оолович : / Л. С. Мижит // Люди и события Тувы : календарь-хронограф 2018. — Кызыл, 2018. — С. 86-87.
3. https://www.tuva.asia/9128-mongush.html