Он кара нүгүл

Он кара нүгүл – сарыг-шажынчыларның эң чугула сагыыр кол хоойлузу. Он кара нүгүлдер кижиниң үш эжиктеринден үнүп чоруур кылдыныглар-дыр.

Үш эжиктер дээрге мага-бот-биле үш кылдыныг, сөс-домак-биле дөрт кылдыныг, угаан-медерел-биле үш кылдыныг, каттышкаш он кылдыныгны ынча-дээр. Он кара нүгүлдерни кылбазы – карачал кижиниң амыдыралының сагыыр хоойлулары ол. Шажынчы, ыдык амыдыралдың сагыл-саймаазының олбук-таваа база аңаа үндезилеттинген.

Чизези

Он кара нүгүлдер

№	Мага-бот-биле	Сөс-домак-биле	угаан-медерел
1	Өлүрери	Мегелээри	Алыксак-чиксеги
2	Оорлаары	Хоп-чип тарадыры	Каржы бодалдар сеткиири
3	Самыыргайы	Каржы сөстер сөглээри	Меге көрүш
4		Хоозун чугаа кылыры

Өлүрери

Кандыг-ла бир дириг амылыг амытаны сөөлгү тынынга чедир тынмас кылып калырын өлүрери дээр. Амы-тын үзери эң улуг нүгүлдерниң бирээзи, ону кылган кижи каржы үүлезиниң түңнелинде келир чуртталгаларында адакы үш чаялгага чаятынгаш шыдатынмас берге нүгүлдерни боду эртер. Тын үзериниң хевирлери көвей. Оларның кыска үш хевири.

1. Кылык-килең аайынче киргеш тын үзери. Маадырның дайын шөлүнге чурту дээш дайзыны өлүрери.
2. Хандыкшылга алзыпкаш тын үзери. Аң эъди чискээш аң-мең тынын үзери.
3. Мугулайындан үнген тын үзүүшкүнү. Бүдүүлүк чүдүлгениң кандыг-бир ёзулалын кылыр-дээш амылыг амытан тынын үзүп кааптары.

Оорлаары

Өскелерниң өнчүзүн айтырыг чокка алыры. Бодунуң туразы-биле өске кижиниң эт-севин, акша-көпееэн, херекселин, хевин, чажырып чыткаш азы күш дөгеп тургаш алырын оорлаары дээр. Ооң биле дөмей чээп алган ашказын, дилеп алган эт-севин үезинде эгитпези база хамааржыр. Кижилерни оорлаарынче ыдалаары база оор-чорук болур. Оорлаарында кыска үш хевирлер бар.

1. Кандыг-бир эрге эдилээн сайыт азы дарга кижи эргезин шын эвес ажыглап тургаш ниити чоннуң өнчүзүн хуужудары оорлаашкын.
2. Шагдаалар, шериглер ышкаш ок-чемзек эдилээр эргелиг кижилер каракка көзүлдүр күш дөгеп тургаш былаары оорлаашкын.
3. Оор кижиниң чаштынып, кеденип чыткаш өнчүнүң ээзи чокта часкаары база оорлаашкын.

Самыыргай болуру

Чараш эвес эр-кыс чорук кылып чорууру. Өг-бүле кижилерниң бот-боттарынга шынчы эвези. Ыдыктыг черлерге эр-кыс чорук кылыры, кыс кижи күзел чок турда эр-кыс чорук кылыры, херээжен кижиниң ай үезинде холбажыры.

Мегелээри

Бодунуң сорулгазын чедип алыр дээш өскелерни овуузуннуг сөстер ажыглап тургаш төөредиири. Бодунда эт-сеп, ашка-хөпеек, эртем-билиг чок турда-ла бар деп өскелерге минииргенирин ынча дээр. Мегениң үш хевирлери.

1. Өскелерни мегелептейн дээн бодал-биле илереткен сөстерни - бөдүүн меге дээр.
2. Буян кылырга ажык чок, нүгүл кылырга хилинчек көрбес, дээди ораннарда чыргал чок, адакы ораннарда човулаң чок- деп сөстер чугаалаарын - улуг меге дээр.
3. Бхуми-черлер чедип алдым, сидхаларлыг мен деп сөстер сөглээрин - дээди меге дээр.

Хоп-чип тарадыры

Ниитилелдиң, өг-бүлениң, эжишкилерниң найыралын болгаш дыжын үрээр шын-даа, меге-даа чугааларны хынамча чокка хөөреп чорууру. Ажык болгаш чажыт деп ийи хоп тарадырының хевири бар. Ажык хевири улустуң мурнунга сөглээри. Чажыт хевири кижилерниң артынга дидир-дидир тарадыры. Хоп тарадырының эң нүгүлдүү - Дээди Шуулганың найыралын кузары. Оон ангыда тантраның өөредиин өөредип берген башкызы биле өөреникчизиниң аразында харылзаазын кошкадыыры эң нүгүлдүү болур.

Каржы сөстер сөглээри

Өскелерниң сагыш-сеткилин доюлдуруптар каржы-дошкун уткалыг үлегер чок багай сөстер сөглээри. Кемниг кижилерни: аскак, дүлей, согур деп сөглээри. Анаа чымчак-даа сөстер ажыглап кыжыртынып тургаш, кандыг-бир кижиниң сагыш-сеткилин булгандырыптары база маңаа хамааржыр. Башкылар чанынга тургаш каржы сөстер ышкынары нүгүлү улуг.

Хоозун чугаа кылыры

Бодунуң болгаш өске кижилерниң алдын үезин чарып, үре-түңнел чок кевин-херекчок чугаа кылыры. Өске чүдүлгелерни өөредиг деп хөөрээри. Хандыкшыл тывылдырар ужуралдар, ырылар, шүлүктер хөөрээри. Кылык-килең тывылдырар дайын-чаа, оорлар-дээрбечилер дугайында хөөрээри. Ылангыя ном-судур сайгарып, бүдээп турар улус чартыктырары улуг нүгүлдүг.

Алыксак чискек болуру

Өске кижилерниң эт-севин, ашка-хөпеегин, эргезин, алдарын бодумга болган болза дээн адааргал-сеткилден төрүттүнген багай сеткил. Өске шевергиин арын-шырайлыг азы мага-боттуг кижилерни көргеш мен ындыг чараш турган болзумза дээн сеткил база хамааржыр.

Каржы бодалдар сеткиири

Өскелер айыыл-халапка таварышсын, өөделевес болзун дээн кылык-килеңден үнген каржы бодалдар. Өнчүлүг кижилерге көөр-хөөн чокталып когараарын йөрээп, эртем-билиглиг кижилер багай чүвеге таварышсын дээн сеткиишкин сеткип. Өскелер шаптараазынга таваржыырга өөрүп олурары ол бүгү хамааржыр.

Меге көрүш

Угаан-сарыылды баларландырып келир чок чүвени бар кылдыр шынзыгар бодалдарны ынча дээр. Чижээ: "мен" "мээң" деп бодалдар угааны баларландырып чоруурлар. Ол бодалдар күштелген тудум "мен" деп чүве бот-тускайлаң мөңге бар деп бодалдар биле угаан баларланып хирленир. Өске бир угаан баларландырар көрүш үүле-хоойлузу чок деп боданырындан угаан баларланыр.

Дөс

1. ном:"Гарвардские лекции" "Кунсаң Ламе шелуң"