Он Уйгур

Википедия деп сайттан
(Он уйгур арындан шилчээн)

Он Уйгур — аймак ады.

Ады-сывы[эдер | вики-сөзүглелди эдер]

Он Уйгур, уйгур.
Йаглакыр дээрге ызыгуурлуг сөөк ады, ол 10 сөөктүң бирээзи болур, ол оон хааннар, ызгуурлуг кижилер укталган.

Чурту[эдер | вики-сөзүглелди эдер]

10 сөөктүг аймак турган. Аймактың төрээн чурту Каңгай дагларының чөөн талазы. Шаанда уйгурлар төрээн черин 'Өтүкен' дээр турган. Аймак улузу Оркун, Тогла биле Селеңе хемни эжелей чурттап чораан.

Дылы[эдер | вики-сөзүглелди эдер]

Эрги түрк дыл.

Үези[эдер | вики-сөзүглелди эдер]

Кажан Он Уйгур деп аймак тыптып келгени билдинмес. Кыдат төөгү оларны хунну деп улустуң үре-салгалдары деп айтып турар.
Олар 742 чылда түрктерден адырлып алганнар, 744 чылда бодунуң күрүнезин тудуп алган турган. Уйгур элдиң тергиидээн үези 744-840 чылдар бооп турар.

Кыдат төөгү бижиктери[эдер | вики-сөзүглелди эдер]

...
Юань-гэ, азы хойху[1] аймаан Уху, Угэ деп база адап чораан; Суй төрези оларны Вэйгэ деп адап турган. Ойхорлар[1] болза сүлдези бедик, дидим чон. Аймак улзунга баштай даргалар турбаан; аал бүрүзү суг, одар-белчиир четчири билек көжүп амыдырап турган. Аъттан дүшпейн часпас адар улус тур; олар мал орлаар дээнде кедергей апаар. Тукюе төрезинге чагыртып чораан улус тур. Соңгуу чүктүң ховуларынга, тукюе күрүзүнге бараан бооп, ооң мааадырлары хамык дайзыннарын базып, тиилеп чораан дыр.
...
Уйгур аймакты Иологэ[2] сөөгүнүң хааннары баштап турар. Сеяньто аймактың соңгуу талазында, кыдат төвүнден 7000 хире ли ыракта, Солин[3] хемниң унун эжелей Иологэ сөөгүнүң улузу чуртап турар дыр. Аймак улузунуң саны 100 000 кижи, оларның чартык кезии: 50 000 чедир шериг кижилер болур. Чери кургаг хөрзүнү сай-даштыг. Малдан колдуунда узун буттуг хойлар азырап турар улус тур.

Орхон бижик[эдер | вики-сөзүглелди эдер]

Эрги түрк дыл. Селеңе бижии, үш дугаар одуруг (кириллица транскрипциязы-биле бижээн):

Суб... қалмышы бодун Он Уйғур Тоқуз Оғуз ӱзе йӱз йыл олурмыш

Тыва дыл:

Суг... кагдынган чон Он Уйгур, Токуз Огуз кырынга чүс чыл олурган[4].

Археология[эдер | вики-сөзүглелди эдер]

Салгалдары[эдер | вики-сөзүглелди эдер]

Хемчик-Боом деп черге чурттап чораан Ондар-уйгур деп сөөктүң улузу дээрге, шаандагы уйгур аймактың үре-сады дыр.[5].

Тайылбыр сөс[эдер | вики-сөзүглелди эдер]

  1. 1,0 1,1 Уйгур
  2. Йаглакыр
  3. Селеңе
  4. Мында түрктерни айтып турары ол дур, түрк аймаа уйгурларны чүс чыл дургузунда башкарып келген
  5. Н. Ф. Катанов. Очерки Урянхайской земли. Дневник путешествия, исполненного в 1899 году по поручению Императорской Академии Наук и Императорского Русского Географического Общества. Арын 32.// Музей антропологии и этнографии им. Петра Великого (Кунсткамера), ТИГИ. Кызыл — 2011 г., стр. 384.

Үндезини[эдер | вики-сөзүглелди эдер]

  1. Бичурин Н. Я. (ИАКИНФ) Собрание сведений о народах, обитавших в Средней Азии в древние времена. Часть первая. Отделение VII. Повествования о доме хойху (Уйгуры). (Таншу, гл. 217)
  2. И. В. Кормушин. Древние тюркские языки. Учебное пособие для студентов вузов. Абакан: Издательство Хакаского государственного университета им. Н.Ф. Катанова, 2004. — 336 с. ISBN: 5-7810-0279-0