Оюннар кожууну

Оюннар кожууну — шаанда Таңды Тывазынга турган кожуун ады.

Девискээр

Чөөн Таңды-Ууланың соңгу, мурнуу эдээнче чаттылган. Улуг-Хемниң солагай эрии, Бай-Булуңдан эгелээш амгы үеде турар Кызыл хоорайга чедер-четпес, оон ыңай мурнуу чүкче чаттылган. Чагытай биле Чедер хөл, Шуурмак хеми эжелей Оюннар кожуунунуң чери турган. Таңды-Ууланың мурнуу эдээнден Теректиг-Хем дургаар, Тес биле Нарын хемни эжелей Оюннар кожуунунуң чурту турган.

Төөгүзү

Кожууну эң баштай Тесингол кожууну деп адап турган. Шала сөөлзүредир ооң адын Оюннар кожууну кылдыр эде адаан. 4 сумулуг кожуун турган, 147 өрегелиг.

Сөөк ады	Суму ады
оюн	Оюн сумузу
иргит	Иргит сумузу
соян	Соян сумузу
чооду	Чооду сумузу
сат, доңгак, бай-кара, кезек-соян, тодут, өөлет сарыг, телег, үңгеш

Таблицага онза тайылбыр
Будаваңар суму дээрге административтиг кезек-тир. Суму дээрге төрел-бөлүк эвес-тир. Суму иштинде аңгы-аңгы сөөктүң улузу чуртап чораан. "Суму адын чүге ынчаар адаан?" деп бодал тыптып келзе, харыы мындыг: "Эгезинде сумуну кайы сөөктүң кижизи башкарып эгелээрил, ол дарганың укталган сөөгүнүң ады-биле бүдүн сумунуң адын адап каар турган". Азы, кандыг бир сумуда, бир сөөктүң улузу өске сөөктүң улузундан кижи саны-биле хөй боор болза, ол сөөктүң ады-биле бүдүн сумунуң адын адап каар турган. Эрги чаңчыл ындыг хевирлиг турган боор оң.

Таблицаның адаанда Оюннар кожуунунга чуртап чораан улустуң сөөк аттарын бөле бижээн. Чүге-дизе амдызында бис билбес бис кайы сөөктүң улузу кайы арбанга, кайы сумуга чуртап турганын.

Нояннар

Амбын-ноян 4 кожууннуң бүгүде-даргазы турган. Ол болза Тожу, Салчак, Оюн биле Хаазыт кожуунарын хайгаарап удуртуп турган.

Амбын ноянның чызааны Самагалдай биле Эрзин хараалдарының чоогунга турган. Амбын ноянның чызааны ол черлерге 1912-1915 чылдарга чедир турган.

Оюннар кожуунундан Таңды-Тываның амбын нояннары укталган-даа болза, Оюннар кожуунун олар албаны-биле, боттары чагырбайн чораан. Оюннар кожуунун үгер-даа эргелиг кижи удуртур чораан. Колдуунда амбын ноянның дуңмалары азы оолдары үгер-даа деп дужаалды эдилээр чораан.

Таңды-Тываның амбын нояннары.

Моол даргалар

1. Манаджаб (1761-1769). 1861 чылда бүгүде-дарганың таңмазын Манаджабка берген, оон ыңай аңаа мээрең-чаңгы деп эрге-дужаал тывыскан.
2. Хумуджап (1769-1780). Манаджаб чана бээрге, 4 кожуунуң бүгүде-даргазы кылдыр Хумуджапты томуйлаан. Чогум Хумуджап алыс боду "1-ги чергениң тайджи" дээр шаңнал дужаалын эдилеп чораан. Хумуджаптың дузалакчызы кылдыр Дэлэг-Дашини томуйлаан. Баштай амбын ноянның тугу чок турган. Бир эвес кайнаар шериглиг, азы албан ажылы-биле чорук кылыр дээнде тук чок боорга хомуданчыг болган. Ооң кожалары моол нояннар шупту туктарлыг турган. Ындыг байдал чаржынчыг боорга, Хумуджап тук бээрин дилээн. 1765 чылда амбын ноянга ыяш сыптыг кызыл тук берип каан. 1780 чылда, частың 1-ги айында Хумуджап ажылын дооскаш чана берген. 4 кожуунну ол кижи 17 чыл иштинде удуртуп чораан, Манаджаб турунда-ла, ол ооң дузалакчызы турган хевирлиг.
3. Дэлэг-Даши (1780-1786). Хумуджаптың соонда Дэлэг-Даши дарга апарган. Делег-Даши одага-биле шаңнадып турган. Одага-биле шаңнаткан соонда үр болбаанда Дэлэг-Даши аарый берген. Хамык ажылын ол Дажы дээр тыва кижиге хүлээдип каан. Удатпаанда аараан Дэлэг-Дашини манчжурлар дедир, чуртунче чандырыпкан.

Тыва нояннар

1. Дажы. 1765 чылда, Улаастайда чанчынның авыралы-биле Дажыга мээрең-чаңгы деп дужаал тывыскан. Чогум мээрең-чаңгы деп ат алгаш ол 4 кожуунуң бүгүде-даргазы апарбаан, 1786 чылга чедир ол Оюннар кожуунун чагырып турган, хевирлиг. Мээрең-чаңгы деп ат алгаш Дажы ажыланга аажок кызымакай апарган. Дажы ажылын кончуг эки билир чораан, чыл санында-ла төлээр албанны үезинде, соңгаарлатпайн чыыптар турган, ол. Моол бижикти база дүрген номчуптар кижи чораан. Дажының ажылдаары эки боорга 1786 чылда манчжурлар ону 4 кожуунуң бүгүде-даргазы кылдыр томуйлаан.
2. Данзын. Дажының оглу. 1786 чылда Дажы үгер-даа деп дужаал алган, 1792 чылда ол мээрең-чаңгы апаргаш, 4 кожуунуң бүгүде-даргазы апарган.
3. Седенбал. Данзынның дуңмазы. 1793 чылда үгер-даа апарган. 1795 чылда ол мээрең-чаңгы апаргаш, 4 кожуунуң бүгүде-даргазы апарган.
4. Бадыжап. Седенбалдың оглу. 1806 чылда үгер-даа апарган. 1817 чылда ол мээрең-чаңгы апаргаш, 4 кожуунуң бүгүде-даргазы апарган.
5. Ламажап. Бадыжаптың дуңмазы. 1825 чылда үгер-даа апарган. 1827 чылда ол мээрең-чаңгы апаргаш, 4 кожуунуң бүгүде-даргазы апарган.
6. Шындазын. Ламажаптың дуңмазы. 1863 чылда үгер-даа апарган. 1865 чылда ол мээрең-чаңгы апаргаш, 4 кожуунуң бүгүде-даргазы апарган
7. Өлзей-Очур. Шындызынның оглу. 1865 чылда үгер-даа апарган. 1867 чылда ол мээрең-чаңгы апаргаш, 4 кожуунуң бүгүде-даргазы апарган. 1869 чылда Таңды-Ууланың эдээнге 8 хараал тургускан, ол дээш шаңнал кылдыр одага алган. 1872 чылда Улаастай хүрээзиниң септелгезинге 500 лаң акша өргээн, ол дээш кызыл шуру-биле шаңнаткан. 1885 чылда тускай шериг чыггаш Алдан-маадырларның үймээнин баскан, ол дээш Эжен хаан Өлзей-Очурга бэйли деп ат тывыскан. Бэйли дээрге ноян эргениң 3-кү чергези-дир.
8. Кому-Доржу (1899-1915). Өлзей-Очурнуң оглу. 1912 чылда Эжен хааның төрези дүжерге-даа ол орустарга аажок идегеп турган.
9. Агбаан-Демчи (1915-1916). Иргит уктуг. Агбаан-Дечини амбын ноян дүжүлгезинге орустар олуртуп каан. 1916 чылда ол, Комбу-Доржунуң улузунга боолаттырып өлүрткен. Агбаан-Демчи баштайгы Дажы дээр амбын ноянның үрези эвес-тир, Комбу-Доржуга ол кижи дөргүл-төрел-даа турбаан.
10. Содунам-Балчыр (1916-1921). Комбу-Доржунуң оглу. 1921 чылда "Таңды Тыва Улузу" тыптып кээрге ону, хамык нояннарның эң улуу боорга Төп Хорааның чиңгине даргазы кылып каан. Соонда, ол аарыг кижи болгаш, Тываның чазаан баштаваан. Содунам-Балчыр Таңды-Тываның сөөлгү амбын нояны-дыр.

Солун чүүл

Дажының долу ноян адын: "Таңды Урянхайның бүгүдениң даргазы тогус одагалыг мээрең-чаңгы амбын ноян" дээр турган.

Өлзей-Очурнуң долу ноян адын: "Таңды Урянхайның тос кожуунунуң бүгүдениң даргазы, мээрең-чаңгы тогус одагалыг амбын ноян бэйли" дээр турган.

Амбын ноянның тугу болза ыяш сыптыг кызыл тук тур. Ол кызыл туктуң чанынга 8 бичии тук шанчып каар турган. Ол бичии туктарны "хиирлер" дээр турган.

Үндезини

1. История Тувы: В 2 т. — Т. I. — 2-е изд., переаб. и доп. / Под общ. ред. С. И. Вайнштейна, М. Ч. Маннай-оола. — Новосибирск: Наука, 2001. — 367 с. ISBN 5-02-030625-8
2. Т. А. Бурдукава. История прежних нойонов тувинского народа (подготовка к печати и предисловие А. Г. Сазыкина). // Mongolica. К 750-летию "Сокровенного сказания". Москва: Наука. Издательская фирма "Восточная литература", 1993. — 343 с. ISBN 5-02-017395-9
3. Ю. Л. Аранчын. Алдан-маадырларның тура халыышкыны. Кызыл: Тываның ном үндүрер чери, 1985 — 180 арынныг.
4. История Тувы: Глава XX. Тува в период господства Цинской империи в Центральной Азии (вторая половина XVIII — XX в.). / Под общей ред. С.И. Вайнштейна, М.Х. Маннай-оола. Новосибирск: Наука, 2001. 367 с. ISBN 5-02-030625-8 (Т.I).