Салчак, Красс Байыр-оолович
Салчак, Красс Байыр-оолович (1932 чылдың июнь 6, Хөл, Бай-Тайга, ТАР) - тыва эртемден-педагог, Тываның улустуң башкызы, педагогика эртемнериниң кандидады, тыва улусчу педагогика шинчилелдериниң үндезилекчизи[1].
Намдары
[эдер | вики-сөзүглелди эдер]К.Б. Салчак 1932 чылдың июнь 6-да Бай-Тайга кожуунунуң Хөл суурга төрүттүнген. Ол көдээ башкыдан ат-алдарлыг тускай эртемниг кижиге, Тываның национал чоргааралын тургузуп турар педагогика айтырыгларының хандыр көрген шинчилекчизинге чедир кызыы орукту изеп эрткен.
Ортумак школаны дооскаш, аныяк оол Абаканның педагогика институдунче кирип алган. Өөредилгеге чылдары ооң келир үедеги салым-чолунга белен балалбас исти арттырып каан. Ол педагогикага, өзүп олурар салгакчыларны кижизидеринге бодун бүрүнү-биле бараалгадырын шиитпирлээн. 1951 чылда физика болгаш математика башкызы эртем чедип алгаш, ол Аксы-Барлык школазынга баштай физика башкызы, а оон 1956 чылдан ол школаның директору тургаш, Красс Байыр-оолович сургуулдарны өөредирде, бодунуң методтарын, аргаларын ажылдап кылып, чамдыкта берге педагогиктиг айтырыгларны шиитпирлеп, кандыг-даа байдалдардан үнер арганы үргүлчү тып эккээр турган. Барыын-Хемчикке районо эргелекчилеп, Башкылар билии бедидер институтка директорлап (1959-1963), Тыва АССР-ниң Улус өөредилге сайыдының оралакчызы албан-дужаалга ажылдап тургаш, бүгү билиглери болгаш мөөңнелген дуржулгазын ол ажыглаан.
Чувашияның күрүне университединге камгалап алганы педагогика эртемнериниң кандидады аттыг (1974), К.Б. Салчак Кызылдың педагогика институдунга факультет деканы, кафедра эргелекчизи бооп ажылдап, студентилер биле аспирантыларның эртем ажылын удуртуп турган. Салган сорулгаларын чедип алырынга сонуургалдыг Красс Байыр-ооловичтиң харыысалгалыы база туруштуу педагогика ажылынга эки түңнелдерге чедирип, ооң-биле бүрүн шынзыттынган. Албан-хүлээлгелериниң делгем хемчээли практиктиг башкылаашкынның байлак дуржулгазы-биле каттышкаш, бүгү талазы-биле билиглиг, ат-алдарлыг эртемден апаар арганы аңаа берген.
К.Б. Хөй эртем ажылдарының автору, школаларга шенелде кылып ажыглаар программаларның сүмелекчизи болгаш тургузукчузу. "Тыва улусчу педагогика хөгжүлдези" (1984, 2016)[2] деп ному тыва этнопедагогиканың үндезиннериниң баштайгы системалыг шинчилели болур. Ол ном улусчу педагогиканың үндезиннерин бирден бирээ чокка шинчилээриниң база кижизидилге адырында Этнопедагогика эртемнериниң үндезилекчизи Г.Н. Волковтуң концепциязынга даянып, национал дуржулганың үре-түңнелдиг идеяларын нептередириниң эгезин салган.
Красс Байыр-оолович Салчак - ылап-ла улусчу башкы, педагогиктиг ажылдың ёзулуг-ла соруктуг ажылдакчызы. Үениң эң чугула негелде-херегледеринге ол дыңнангыр болуп, оларны амыдыралга боттандырар дээш карак кызыл ажылдап чоруур. Ооң ачы-хавыяазы-биле Республикада дыка хөй төлептиг кижилер ажылдап, чурттап чоруур.
Шаңналдары, ат-алдары
[эдер | вики-сөзүглелди эдер]Ачы-хавыяазы дээш, ол хөй күрүне шаңналдарын алган.
- Тыва АССР-ниң Дээди Совединиң Президиумунуң Хүндүлел бижии
- "Хүндүлелдиң демдээ" орден
- К.Д. Ушинский аттыг медаль
- РСФСР-ниң улусчу кегээрелдиң тергиини
- ТывКУ-нуң алдарлыг башкызы
- Тыва Республиканың улустуң башкызы (1993)
- XX чүс чылда Тываның алдарлыг кижилери деп күрүне номунче ады кирген.
Дөс
[эдер | вики-сөзүглелди эдер]- Красс Байыр-оолович САЛЧАК // XX чүс чылда Тываның алдарлыг кижилери. Күрүне ному. Кызыл. 2004. С. 206
- Красс Байыр-оолович Салчак - основоположник этнопедагогических исследований в Туве
Шөлүглер
[эдер | вики-сөзүглелди эдер]- Тувинский государственный институт переподготовки и повышения квалификации кадров празднует 70-летний юбилей
- Салчак, Красс Байыр-оолович (1932) Преемственность тувинских народных традиций воспитания и современной педагогической культуры Тувы [Текст : Автореферат дис. на соискание ученой степени кандидата педагогических наук. (13.00.01) / Казан. гос. пед. ин-т. - Казань : [б. и.], 1974. - 25 с.]
- Состоялись Первые салчаковские этнопедагогические чтения «Этнокультурное содержание образования» Archived 2020-09-25 at the Wayback Machine