Сорунза

Википедия деп сайттан
Дага хевирлиг сорунза.

Сорунза — боду магниттиг шөлдүг тело. Бурунгу грек Μαγνῆτις λίθος (Magnētis líthos), «Магнесиядан даш» дөп сөстерден укталган бооп болур. Магнесия дээрге Биче Азияда хоорай, бурунгу үеде аңаа магнетит тывылган.

Эң биче хемчээлдиг болгаш эң бөдүүн сорунзаны электрон деп болур. Өске сорунзаларның сорунзалыг шынарлары электроннарының шынарларындан кээп турар. Шөлдүң квантылыг теориязы-биле алырга бот-боттарынче электромагниттиг кылдыныг болдуруушкунунуң массазы чок бозоннар — фотоннар дузазы-биле дамчыттынып турар. Фотон дээрге, элктромагниттиг шөлдүң квантылыг хөлзээшкини кылдыр бодап ап болур бис.

Доктаамал сорунза — ферромагнетиктен кылдынган даштыкы сорунзалыг шөлдү өжүрүп кааптарга-даа сорунзалыг хевээр артып каар шынарлыг чүүл.Доктаамал сорунзаны демир, никель, кобальтыдан, азы бойдуста бар магнетит деп минералдардан кылыр.

Электросорунза — электрилиг ток эртип тургаш тывылдырар сорунзалыг шөлдүг херексел болур. Колдуу ол иштинде ферромагниттиг өзектиг катушка-соленоид боор.

Ажыткан төөгүзү[эдер | вики-сөзүглелди эдер]

Эрнест Борд (1877—1934) — Уильям Гильберт Елизавете I кадынга 1598 чылда сорунзаны таныштырып турары.

Бистиң эрага чедир 6-гы чүс чылда-ла Фалес деп физик болгаш философ эртемден сорунза дугайында бижип турган. Бистиң эраның 13-кү чүс чылында Петр Перегрин деп эртемден сорунзаның шынарларының дугайында тодаргай тайылбырлап бижээн. 1269 чылда ооң «Сорунза дугайында ном» деп ному чырыкче үнген. Сорунзаның ийи полюзун эртемден соңгу болгаш мурнуу деп демдеглээн. Бистиң эраның 12—13-кү чүс чылдарында Европага болгаш Кыдатка база өске-даа чурттарга сорунзалыг компастарны ажыглап турган[1]. Электрилиг ток биле сорунзаның аразында харылзааның ажыдыышкыны эртемге улуг ажыдыышкын болган. 1820 чылда дат физик Эртемден Ханс Кристиан Эрстед дуржулгалар дузазы-биле ону барымдаалап ажыткан.

Хемчээлин илередир кезиктер[эдер | вики-сөзүглелди эдер]

Вебер — сорунзалыг агымның хемчээлин илередир кезик.

Генри — сорунзаның дамчыдылгазының хемчээлин илередир кезик.

Тесла — сорунзалыг шөлдүң индукциязының хемчээлин илередир кезик.

Сорунзалыг материалдар[эдер | вики-сөзүглелди эдер]

«Сорунза» деп термин боду-ла сорунзалыг шөлдүг материалдарга хамаарыштыр ажыглаттынар. Ындыг шынарлыг чүгле каш-ла материал бар. А материалдарның колдуу даштыкы сорунзалыг шөлдү аңаа дээстирген соонда тыптыр болур. Ол болуушкунну магнетизм деп адаар.

Сорунзалыг шөл-биле материалдарның кылдыныг боттандырары кезек хеирлерлиг болур, оларның иштинде:

  • Ферромагнетиктер база ферримагнетиктер — колдуу сорунзалыг кылдыр санаттынар материалдар-дыр. Олар сорунза-биле дыка күштүг тыртыжарлар. Чүгле бо материалдар сорунзалыын салбас болгаш доктаамал сорунзалыг бооп болурлар. Ферро- биле ферримагниттиг материалдарның ылгалы оларның иштики тургузуунда. Ферримагнетиктер ферромагнетиктерден кошкак болур.
  • Парамагнетиктерплатина, алюминий база кислород дээн ышкаш материалдар, олар сорунзага шала күш чок чыпшынар. Ферромагнитиг материалдардан чүс-чүс муң катап кошкак болганы-биле ооң сорунза-биле тыртыжыышкынын хемчээри берге. Ону чүгле дыка нарын херекселдер-биле азы күштү сорунзалар-биле хемчээп болур.
  • Диамагнетиктер — даштыкы сорунзалыг шөлдерниң угланыышкынынга удур сорунзалаттынар материалдар, оларга углерод, чес, суг база пластик дээн чижектиг бүдүмелдер хамааржыр. Олар сорунзадан ырадыр иттинип турар боор[2].

Сорунзаның ажыглалы[эдер | вики-сөзүглелди эдер]

  • Медээ шыгжаар сорунзалыг чүүлдер: магнитофон катушказы, кассеталар, компьютер дискилери;
  • Садыглажыр пластик карталар;
  • Бөдүүн телевизорлар, мониторлар;
  • Үн күштелдирер херекселдер, микрофоннар;
  • Электрогитарлар;
    Сорунзаны ойнаарактар кылырынга үргүлчү ажыглап турар.
  • Ойнаарактар;
  • Электрошимчедикчилер база генераторлар;
  • Трансформаторлар;
  • Компастар
  • Уран чүүлде сорунзалыг чуруктарны кылып турар;
  • Каасталгалар кылырынга сорунзаны ажыглап турар ;
  • Сорунзаларны сумкаларның дээги кылдыр база ажыглап турар;
  • Бо шагның гаджеттериниң чемгерикчилериниң кожар черинде баа сорунза ажыглаттынып турар;
  • Сорунзаны демир-дес черден көдүреринге ажыглап турар;
  • Металлолом дужаар черге демирни өске металлдардан ылгаарынга база ажыглап турар;
  • Сорунза подвескалыг поездилер турар. Халдып чорда ооң демир дугуйлары рельстерге дегбейн турар боор, ынчангаш дүрбүүшкүн чок болур;
  • Бажыңның дери-херекселдериниң эжиктерин тудар кылдыр база сорунзаны ажыглап турар;
  • Электросорунзаны бажыңче кирер улуг эжиктиң дүлгүүрүнде база ажыглап турар;
  • Губкалар иштинче сорунзаны суккаш, чижээлээрге, соңгаларны ийи талазын катай чуп болур.

Демдеглелдер[эдер | вики-сөзүглелди эдер]

  1. Petra G. Schmidl Two Early Arabic Sources On The Magnetic Compass (en) // Journal of Arabic and Islamic Studies (англ.) : journal. Архивировано из первоисточника 24 Беш айның 2012.
  2. Mice Levitated in Lab (en). Livescience.com  (чедимчок шөлүг — төөгү) (2009-09-09). Хынааны 2012 Дөрт айның 21. Архивтээн 2012 Беш айның 31.

Литература[эдер | вики-сөзүглелди эдер]