Сулейман I

Википедия деп сайттан

Майык:Государственный деятель

Капитолияда Сулейманның барельеф дүрзүзү

Сулейман I Өндүр-улуг (Каануни́; осман. سليمان اول‎  - Süleymân-ı evvel, тур. Birinci Süleyman, Kanuni Sultan Süleyman; 1494 чылдың ноябрь 6, Трабзон, Осман империя — 1566 чылдың сентябрь 6-дан 7-же дүнезинде, Сегетвара, Осман Венгрия) султан Осман империияның 10 дугаар хааны (1520—1566), болгаш 1538 чылдан тура 89 дугаар халифи. Селима I-ниңоглу. Европада ону Өндүр-улуг Сүлейман деп адаар, мусульманнар делегейинде ону Сүлейман Кануни деп адаар.

Сүлейманны Османнар аймаандан Өндүр-улуг султан деп санаар; ооң үезиндеОттоман Порта бодунуң сайзыралының дээди чадазынга чеде берген. 1958 чылда Сүлейман I үезинде Осман империя Европада, на Чоок чөөн чүкте болгаш Чер ортузу далайда девискээрин элээн калбарткан[1], ол ышкаш культура, литература болгаш архитектурлуг хөгжүлдениң дээди чадаларын чедип алган.

Сүлейман I Трабзонга төрүттүнген, янзы-бүрү үндезиннер ооң төрүттүнген хүнү кылдыр янзы-бүрү хүннер көргүзүп турар, колдуунда ийи: 1494 чылдың ноябрь 6, 1495 чылдың апрельдин 27[2]. Орнукшудулгазының чанында турар таблицада бирги хүнүн айыткан. Ооң ачазы султан Селим I; авазы Хафса-султан, бир чугаа езугаар, Крымның хааны Менгли I Гиреяның уруу турган[3].

1512 чылга дээр Сулейман Каффеге бейлербей турган [4]. Ачазының чок болур үезинде, 1520 чылда Сулейман Маниске (Магнесия) наместник турган. 26 харлыында султан аппарган. Кардинал Уолси Венецияның хааны Генрих VIII Тюдорнуң өргээзинге Сулейманның дугайында мынча деп турган: «Сулейман султан чээрби алды харлыг, ооң угаан-медерели быжыг, ачазы ышкаш шимчениир чадавас, ынчангаш арай оваарныыр херек»[5].

Сүлейман I бодунуң чагыргазын Селимниң тудуп алгаш хосталга бербейн турганы, ат-алдарлыг өг-бүлелерден элээн каш чүс египет туттурганнарын салыпканындан эгелээн. Ортулукчулар ооң хааннаашкынынга өөрүп турганнар, ынчалза-даа олар Сүлейманның чаалап алыышкынга адазы ышкаш чүден артык ынаан барымдаалап көрбээннер. Эгезинде ол венецианнар-биле найыралдыг турган, ам Венеция Венгрия биле Родос Венгрия-биле дайынга ооң белеткениринче кортпайн көрүп турган.

Сулейман I Венгрияның хааны болгаш Чехияның хааны Лайош (Людовик) II-ге элчиннерин үндүрүг негээри-биле чорудупкан[6]. Хаан аныяк, дуржулга чок болгаш магнаттарның негелдезиниң аайы-биле чоруп турган, олар түрктерниң негелделерин чоргаары-биле хүлээп албайн, оларның элчинин (өске медээлер езугаар - өлүрүп каан) хоругдапканнар. Ол болуушкун дайын эгелээр чылдагаан болу берген.

1521 чылда Сүлейманның шериглери Дунайда Шабац деп быжыг шивээни чаалап алгаш, Белградты эжелеп алганнар. Белград гарнизону үр-ле удурланып келген; дириг арткан сөөлгү 400 шериглер дүжүп бергеш, түрктар-биле узуткаттынган. 1522 чылда Сүлейман Улуг шериин Родосче дүжүрген, декабрь 25-те рыцарь-иоанниттерниң кол цитадель шериглери дүжүп берген.

Белград гарнизону үр-ле удурланыышкыны берген; дириг арткан сөөлгү 400 шериглер дүжүп бергеш, түрктарның кырары-биле узуткаттынган. 1522 чылдың декабрь 25-те Сүлейман Түрктер аажок улуг когаралдарга таварышкан-даа болза, Родос болгаш чоок-кавыдагы ортулуктар Порттуң ээлери апарган. 1524 чылда Джиддадан үнүп келген түрк флот Кызыл далайга португалдарны узуткап каан, ол үеде далай европейжилерден мынчаар аштаттынган турган.

Демдеглелдер[эдер | вики-сөзүглелди эдер]

  1. GÁBor ÁGoston Ottoman conquests // The Encyclopedia of War. — Oxford, UK: Blackwell Publishing Ltd, 2011-11-13.
  2. Yılmaz Öztuna. Kanûnı̂ Sultan Süleyman. — Kültür Bakanlığı, 1989. — P. 163. — ISBN 9751703743, 9789751703743.
  3. M. Th Houtsma. First encyclopaedia of Islam: 1913-1936. — BRILL, 1993. — ISBN 9004097961, 9789004097964.
  4. Екатерина Николаевна Кушева. Народы Северного Кавказа и их связи с Россией: вторая половина XVI - 30-е годы XVII века. — Изд-во Академии наук СССР, 1963.
  5. Кинросс Лорд. Расцвет и упадок Османской империи. — М.: КРОН-ПРЕСС, 1999. — ISBN 5-232-00732-7.
  6. Турецкие войны // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона : в 86 т. (82 т. и 4 доп.). — СПб., 1890—1907.