Сундуй, Михаил Белекпен оглу

Михаил Белекпен оглу Сундуй

Сундуй Михаил Белекпен оглу (орус. Сундуй Михаил Белекпенович) (1920 ч 01а 20х төр. – 1990ч 02а 13х ) – тыва эки турачы, Ада-чурттуң Улуг дайынның киржикчизи, чогаалчы.

1960 чылдарның эгезинде М. Сундуй Чаа-Хөлде «Найырал» совхозтуң механиги кылдыр ажылдап турган.

Намдары

Сундуй Белекпен оглу Михаил 1920 чылдың январь 1-де Иймеге төрүттүнген.

«Эки турачы аъттыг эскадрон» ному

Тиилелгениң 35 чыл оюнунда бөлүк тыва эки турачылар дайылдажып чораан черлеринге чедер аргалыг болган. Украинаның Ровно можузунуң Деражно суурунга эки турачыларның акы-дуңма хөөрүнге бодунуң ат-сывын көрген. «Сержант Монгуш Сундуй» деп бижип каан. Ол ынчан Шивилигге төрүттүнген ном бижиир дугайында бодалдары ам база оттуп келгеннер. Ам черле ыяк хөделбес болза хоржок-тур деп бодап алган. Ооң кадыында билдингир эртемденивис Юрий Аранчынның «Улуг-Хем» альманахка «Дөрткү эки турачы аъттыг шериг эскадрону» деп аттыг чүүлү үнген. Ол номда тыва эки турачыларның бир дугаар төөгүде кылган даңзызы парлаттынган. Ачам ол даңзыны номчуп көөрге, каракка көскү частырыглар бар бооп турган. А ачам дээрге дайын үезинде болуушкуннарның дириг херечизи, ам-даа фронтучу эштери-биле эдержип турган болгай. Ол барымдаалар ачамга ном бижииринге улуг идиг болган. Амы хууда М. Сундуй улуг эртемденивис Ю. Аранчынны дыка хүндүлээр кижи чораан. Ол ынчан эки турачы эштериниң дугайында ном бижип эгелээриниң мурнунда бир дугаар сүмележирде ооң-биле чугаа кылган. Ю. Аранчынның чагыг-сөзүн ап, чүүден эгелээрин айтырып алган.

Бир дугаарында, М. Сундуй Тываның партия обкомундан Тываның кожууннарының райком, күүсекчи комитеттеринче чагаа-айтыышкын ап алган. Ийи дугаарында, Тывадан даштыгаар чурттап турар эки турачылар дугайында номнар, чүүлдер бижип турар билдингир улустар-биле, Тывада арткан эки турачылар-биле, шупту школалар, өөредилге черлери-биле харылзааны тудупкан, бир кезек эки турачылар өлген-даа болза оларның ажы-төлү, төрелдери-биле ужуражылгаларны кылып турган. Республиканың төп солуннарга, кожуун солуннарынга, телевидение, радио дамчыштыр «Тыва эки турачы эштеримни дилеп тур мен. Оларның ажы-төлүн, билир улустарны менче чагаалар бижиирин дилеп тур мен» - дээш, бодунуң бажыңының адрезин айтып турган. Ооң оглунуң архивинде материалдары ёзугаар алыр болза, М. Сундуйга эңдерик чагаалар кээп турган.

Ровно можузунуң Костопольский кожуунда Деражно суурунда төөгү башкызы Я.Е. Войцешко-биле дыка үре-түңнелдиг, харылзаалыг болганнар. Олар удур-дедир боттарының күрүнениң музей, архив, сактыышкыннар материалдарын солчуп, чуруктарны чорутчуп турганнар. Шак-ла ындыг ажылды Сундуй М. Москвага чурттап турган тыва эки турачылар дугайында ном бижип турган П.П. Филиппов-биле база кылган. А Ровнога чурттап турган 31-ги кавалерия полказының разведка взводунуң командири чораан И.Т. Кузнецов-биле шуут эжишкилер чораанар. И.Т. Кузнецов 1983 чылда тыва эки турачылар дугайында ном бижээн. Ону тыва дылче Кызыл-Эник Кудажы очурдурган. Красноярск чурттуг Василий Пивоваровтуң 1990 ч. «Добровольцы» деп номунуң бижииринге база М. Сундуй улуг дузаны каткан бооп турар.

Ном бижиир аргалар дилеп М. Сундуй 1983 ч. август ай 31-де Тыва күрүне музейинче фотограф кылдыр ажылдап кирип алган. Ол ажылдап турар, ном бижип турар үезинде Деражно суурнуң музейинче эки турачыларның 33 фото чуруктарын, оларның допчу-намдарын чорудар аргалыг болган. Бир эвес силер Деражно, Ровно, Сурмичи барзыңарза музейлеринда экспозицияларда М. Сундуйнуң берген материалдары-биле таныжар силер.

Чогаадылга, ном бижиир ажылга ол талазы-биле мергежили чок болгаш, оон-даа өске чылдагаанар-биле М. Сундуй редактор кылдыр бистиң алдарлыг чогаалчывыс Александр Александрович Даржайны чалап алган. Ол номда чыылган материалдар, фактылар, эки турачыларның изиг тулчуушкуннарга киржип турганы, тайбың ажыл-ижиниң арыннары – бо шупту чүүлдер А.А. Даржайның сеткили, сагыжы, чүрээн өттүр эрттип турган. Ол ачам-биле дөмей чогаалчы ажылга бердинип, чогаалды эки хоюглаарынга, төөгү материалдары-биле, музей, архивтер-биле ажылды харыысалгага ап, бодунуң бижип турар тоожузу ышкаш ол ажылды билип, хүлээп турган. Сундуйнуң чаңгыс-ла сүмележир кижизи А.А. Даржай болу берген. Ол база Чаа-Хөл чурттуг. 1970-80 чылдарда Чаа-Хөл далайы дээн ажылдар, шимчээшкиннер эгелей бергенде, Саян-Шушенск ГЭС тургустунурунуң мурнунда чогаалчыларның аразындан чүгле аныяк чогаалчы Александр Даржай Чаа-Хөл, Шагаан-Арыг, Кара-Тал, Үрбүнге чедип, чон мурнунга «Чаа-Хөл шынаазының суг хөлбээнче дүжүп кире берген үезинде кырган ирейниң халактап ыглааны», «Саян хөлбээ» дээн, оон-даа өске ол хире улуг Чаа-Хөл кожуууннуң одар-белчери, төөгүлүг тураскаалдары далай адаанче кире бергенин хомудаан шүлүктери бар. Ол үеде ооң талазындан ол ондакайлыг шимчээшкин турган. Нам-чазактың дээди-улуг планнарынга шаптараазын каткан дээш ону канчап-даа болур турган. Ындыг-даа болза А. Даржай ам-даа үре-түңнелдиг ажылдап чор. Мен ооң мурнунга черге чедир мөгейип, бистиң төрелдеривистиң, ачамның ажы-төлүнүң мурнундан, шупту тыва чоннуң мурнундан улуг четтиргенимни илередип тур мен. А Чаа-Хөл кожууну Саян-Шушенск ГЭС-тен хоойлу ёзугаар алыр ужурлуг азарганчыг компенсация ашказын бистиң хүндүлүг депутадывыс Бартына-Сады Виталий Моңгуш оглу эвес болза база шуут көрбес турган.

Каш чыл иштинде ном бижээниниң түңнелинде, чоорту Тываның эки турачыларының хоочуннарының томуйлаттынмаан Совет кежигүнү ышкаш апарган. Хоочун фронтучу эштери ооң адрезинче дилег чагаалар чорудуп эгелээннер.

Ук Советтиң ажылының түңнелинде, 1989 чылдың Эрзин кожууннуң күүском даргазының М. Сундуйга чаагазы-биле алыр болза, дайын киржикчилериниң өг-бүлелери 2 кижиге тус-чер ужур-дузалыг персоналдыг пенсияны тывыскан. Тандының Сосновка суурга чурттап турган фронтучу Кара-оол Александр Сундукпановичиниң ажы-төлүнге бажың-балгат айтырыынга херек чогумчалыг документини тыварынга кезек шимчээшкиннерни кылган түңнелинде айтырыг шиитпирлеттинген. 1989 чылдың апрель 19-та М. Сундуй Тыва АССР-ниң Дээди Совет Президиумунуң даргазы Ч.-Д. Б. Ондарже билдириишкин киирипкен. Ол документиде М.Сундуй дараазында фронтучуларның өг-бүлелеринге хамаарышкан чиигелделерни хоойлу ёзугаар тургузар дугайында айтырыгны тургузуп каан: Лаңзыы Оюн Амырдаевич, Айыыжы Севээң (Иргит) Хөжеевич, Одан-оол Дарья Намзыраевна, Даңзы-Белек Александр Чүлдүмович, Седип-оол Оюн Чассыгбаевич. Тургустунган айтырыгга хемчеглер алдынган.

Өөнүң ишти

М. Сундуйнуң өөнүң ишти – Доруймаа Светлана Даржаа уруу. Арат өг-бүлеге төрүттүнген. 1933 чылдың декабрьда Шагаан-Арыг школазынга дөрт класс доосканнарны Тыва Арат Республиканың көдээ ажыл-агыйын көдүрер, хөгжүдеринге херек тускай эртемниг национал кадрлар белеткээр, республикадан дашкаар өөредилге черинче чорудар дей берген. Ынчангаш Тывадан бир дугаар Даг Алдайның Ойрот-Тура хоорайының көдээ ажыл-агый техникумунга өөренир дээш, 10 тыва оолдар-кыстар чорупкан. Ол ынчан 14-15 хире харлыг турган. Ол өөредилге черин ооң-биле кады дооскан улус дээрге Бүрбү, Чимбии, Чамдыы, Папый-оол, Бурун-оол, Дензиваа, Шөйбек-Кара, Дүктүг-Баштыг олар. Ол дээрге Тываның бир дугаар мал-чер тускай эртемниглери-дир. Ооң соонда ол көдээ ажыл-агый техникумну 200 хире кижи дооскан. Даг-Алдайда техникумну доосканнар Тываның шылгараңгай совет, нам, эртем, көдээ ажыл-агый ажылдакчылары болганнар. Үш-ле чижекти киирип каалыңар:

• И.Д. Кызыл-оол – көдээ ажыл-агый эртемнериниң кандидады,
• Б.Ш. Долчаңмаа, Кызылдың нам хооркомунуң секретары, Тыва АССР-ниң Президиумунуң даргазы,
• Т.Ч. Норбу - Тыва Республиканың Профэвилелдер чөвүлел даргазы.

Ол бир дугаар Тываның мал-чер тускай эртемниглери кысказы-биле чугаалаарга Ада-Чурттуң дайыны үезинде, фронтуже СССР-ге ТНР-ден дузаламчы кадар үеде тускай мергежили ёзугаар дыка улуг ажылды кылганнар. Олар дайын үезинде тылдың идепкейлиг ажылдакчылары-дыр.

Светлана Даржаа уруу парлаар машинкага ажылдаар черле мергежилдиг кижи. Ол Чаа-Хөл райкүүскомунунга, Чадаананың сельхозтехника автобаазазынга машинакчы-секретарлап чораан.

М. Сундуйну Ийме чурттуг дээр. Ынчангаш аңаа эки турачылар музейин ажыдар дээн дилег суурдан аңаа кээп турган. Ынчалза-даа ол айтырыгны шиитпирлеп четтикпээн, хенертен аарааш чок апарган. Ол музейни кылырынга ооң орнунга өөнүң ишти-биле ооң уруу Юлия — ийилээ улуг үлүүн кииргеннер. Олар Иймениң чагырга черинче фронтучуларга хамаарышкан материалдарны, Кечил-оол, Байыскылаңның, взвод командирлериниң, 20 ажыг фронтучуларның чуруктарын, тыва эки турачыларның даңзызын, өске-даа үнелиг чүүлдерни чоруткан. Иймениң чону хүндүлүг фронтучузунга тураскаадып бир кудумчуну, шахмат клубун, ол школа музейин М. Сундуйнуң ады-биле адаан. Иймениң «Карл Маркс» аттыг совхозунга М. Сундуй нам-чазактың даалгазы-биле ийи чыл иштинде механиктеп база ажылдап турган.

Тыва эки турачыларның даңзызы

Эртемден Юрий Аранчын: «Тыва эки турачы аъттыг шериглерниң дугайында солуннарга, журналдарга, номнарга хөй янзы материалдар парлаттынган. Оларның аразында эки турачыларның даңзызы эң кол документ деп көөр херек. Чүл дизе, шак ындыг даңзы эки шүгдүнген, ылап шынынга дүгжүр болган тудум, шериг-патриотчу ажылга сөглээн сөс бүрүзү чигечи, маадырларның тураскаалын арыг кадагалап чоруурувус ол болур. Кедизинде барып, эки турачы дайынчы кижи бүрүзүнүң адын мөңгежидер херекке ындыг документ магадылал апаар».

Ам-даа даңзы айтырыы чидиг, маргыштыг болуп турар. Кызыл хоорайның "Гастелло" аттыг сесерлик аксында тураскаалда бижиттинген фронтучуларның даңзызынга хамаарышкан айтырыглар харыылардан көвей деп демдеглеттинип турар.

Дайын соонда ажыл-ижи

М. Сундуйнуң күш-ажыл дептери аайы-биле, дайындан келген хүнүнден-не эгелээш, 1944 чылдын август 17-ден Тыва Арат Республиканың прокуратуразының хүрээлеңинде ажылга томуйлаттынган кижи чорду. Ол шугумга үре-түңнелдиг Тес-Хем кожууннуң улусчу истекчизинге, Эрзин кожууннуң прокурорунга, Улуг-Хем кожууннуң прокурорунга ажылдап турган. 1950 чылда Барыын-Хемчик кожууннуң прокурор дужаалынга ажылдап тургаш репрессияга таварышкан. Прокуратура органнарындан, партиядан үндүрткен. Мээң билирим ол 5 чылдың дургузунда Москва аразынга чоруп келгеш, партияга катап тургустунуп алган кижи бо. 50 чылдарның төнчүзүнде нам-чазактың көдээ ажыл-агыйны шыырак партийжилер-биле күштелдирер дугайында доктаал ёзугаар, Кызылдың механизация училищезин доозуп алгаш, ол хевээр-ле 65 харынга чедир көдээ ажыл-агый шугумунга механиктеп, комбайнерлап, мотористеп-ле чораан кижи.

Өөнүң ишти Светлана Даржаа уруу 2001 ч. март 8-те чок апаарга, ол өг-бүлениң шупту документилери-архиви оглунуң холунга барган. Ында оларның допчу-намдары, шаңналдары, М. Сундуйнуң үндүрген номунуң хол-биле бижээн үндезини, номну канчаар бижээниниң төөгүзүнүң тодаралдары, хөй-ле улус-биле чагаалажылгазы бар.

«Тыва эки турачы фронтучуларның салгалы» деп ниитилел тургузар дээш, арга-сүмени алыр сорулга-биле, Вера Чүлдүмовна Байлак маадыр кырган ава-биле ужуражып четкен болгай силер. Ол ужуражылга дугайында чүнү онзалап демдеглексээр-дир силер?

- Бо айтырыгга харыы кылдыр баштай чугаалаксап каар чүвем болза – Бүгү Россияда бир дугаар фронтучулар салгалдары деп хөй ниити организациязы Тывада тургустунуп турары бо чүве-дир. Ынчангаш кымдан-даа, кандыг-даа үлегер алыр дээрге опыттыг кижи-даа, организация-даа чок болуп турар. Мындыг байдалда бистиң хүндүткелдиг Байлак В.Ч.-биле ужуражылганы шагда-ла планнап турган бис. Ону организастап кылырынга дыка улуг деткимчени Тывада «Чаңгыс демниг Россияның» салбыры дузалаан.

Шынын чугаалаарга, бис ниитилелди биллиард ойнаар, балыкчылар, бойдуска ынактарның ниитилелдери ышкаш кады чыглып алгаш ойнап, бойдуска агаарлаар дээш тургузуп алган эвес-ле болгай бис. Бистиң мурнувуста дыка улуг, делгем-ханы хемчээлдиг сорулгалар бар болгай. Ынчангаш ол хире улуг ажылды эгелээриниң мурнунда улуг өгбевис-биле ужуражып-сүмележири, оон йөрээл сөстерин, чугаазын дыңнаары биске чугула херек, мурнунче шимчээриниң бирги чадазы апарган. Вера Чулдумовна назы-хары дөгүй-даа берген болза, угаан-медерели дыка сергек-чидиг хевээр артып калган деп эскердим. Харын-даа, бистиң тургускан ниитилелдиң сорулгазын, кылыр ужурлуг ажылдарын тайылбырлаарымга мынча дидир: «Ындыг янзылыг ниитилелди шагда-ла чуртталга негей берген болдур ийин. Мен шыдаар турган болзумза шупту дузаны силерниң буянныг үүлеңерге кадар ийик мен - деп хараадап-даа олурар чорду. – Мээң карактарым херечилер-дир – тыва эки турачылар ылап-ла дайын шөлүнге онза маадыржы чоннуң оолдар-кыстары бис деп көргүзүп кааннар. Ону совет шериг командирлери демдеглеп, Тока даргаже, Совет Армияның чогуур штабтарынче чаңгыс удаа-эвес дыңнадып турдулар. Тыва эки турачылар дугайында Т.И. Кузнецов, В.П. Пивоваров, П.П. Филиппов, Я.Е. Войцешко, Н.И. Пшеничный дээш дыка хөй шериг командирлери, чогаалчылар онзаланып, мындыг тыва маадырлар-биле дайынга кады киржип турган бис деп чоргаарланып, номнарында бижип турганнар болгай. Бөгүнгү үениң мурнунда чылдарда, фронтучу эштерим көвей, дириг турда Ровно облазы-биле (мээң сактып турарым) харылзаа дыка чоок турган болгай».

Алдарлыг дириг арткан фронтучувус-биле 4-шак үргүлчүлээн чугаавыс чаңгыс минута ышкаш дүрген эрте берген. Чоруур апарган бис. Хомудаан бис. Ындыг-даа болза май-9 байырлалының мурнунда база бир катап чедер аргавыс бар.

- Хөй-ниити организацияның тургузукчу хуралынга фронтучуларның салгалдары хөй кижи чыылган бэ, ук кым-кымнарның салгалдары ирги?

- Тургузукчу хурал март 24-те парлалга бажыңының хуралдаар залынга болган. Мурнунда-ла шупту солуннарга чарлаан кижи мен. Бир дугаар базымнарны бистиң билдингир чогаалчывыс Бадыраа Игорь Иргитовичи-биле кылдывыс. Бүдүрер деп турар үүлем дугайында Тываның кандыг-даа алдарлыг, билдингир улустарынче четтим, кирдим, партияларның төлээлери-биле чугаалаштым. Чүгле «Чаңгыс демниг Россия» партиязының Тывада салбыры менче ээ көрнүп, огулуг дузаны каткан, тургузукчу хуралды дээди деңнелге эрттиришкен. Хуралдың бүдүүзүнде дыка хөй салгалдар Тываның шупту булуңнарындан мээң телефонумче долгаан. Саны 100 кижи ажа берген боор. Бодунуң кээп шыдавазын-даа хомудап турар улус бар. «Чаңгыс демниг Россия» партиязының аныяк кыстары кожууннардан келген төлээлерни бүрүткеп турдулар. Ол бүрүткел ёзугаар алыр болза - дараазында тыва эки турачыларның салгалдары келген: Түлүш Кечил-оол, Алексей Адыгбай, Кыргыс Чамзырың, Доржукай Донгак, Аракчаа Ховалыг Хая, Соктай Оюн, Быштак-оол Кыргыс, Дарья Куулар, Мурзууна Ооржак, Монгуш Сундуй, Маадыр-оол Кыргыс, Калдын Монгуш, Ак-оол Оюн, Шет Монгуш, Базыр Монгуш, Очур Ховалыг, Оюу Ховалыг, Оюн Бортуй-оол, Часыдак Сарыглар, Биче-оол Монгуш, Суваң-оол Оюн, Имажап Оюн, Хүрең-оол Оюн, Адыг-оол Салчак дээш, өскелерниң-даа. Чамдык салгалдар бүрүткээшкин шагда соксай бергенде келгеннер. Ындыг изиг-түлүк, чонзургай, бодунуң сеткилин чугаалаксаар дээш үзе киришкен улустарлыг хуралды чурталгамда көрүп көрбээн мен. Чижээлээрге, Чөөн-Хемчиктиң Хөндергейден келген эки турачы Биче-оол Монгуш Дагбаевичиниң дуңмазы улгады берген угбай Монгуш Тастан Дагбаевна дыка белеткенип алган болган. Ол чүгле акызы дугайында эвес, ооң фронтучу эштери дугайында, ол үениң чуртталгазының дугайында бүдүн лекция номчаан. Чыылган улус тыныжын дыртып алгаш дыңнап олурганнар. Телевидение оператору безин сонуургааш, хурал соонда аңгы интервьюну Монгуш Т.Б.-ден алган болгай. А Чөөн-Хемчиктиң Баян-Тала чурттуг салгал Сарыг-оол Санчы төрээн суурундан дайынче чоруткан эки турачылар дугайында делгереңгей медээ кылгаш, фронтучуларга тураскааткан бодунуң чогааткан шүлүүн бараалгаткан.

- Мурнуңарда кандыг сорулгаларлыг силер?

- Бир эвес Хөй-ниити организациязывыстың дугайында болза, ооң ыдыктыг 3 сорулгазы бар: Тыва эки турачыларның адын мөңгежидери. Ол нарын айтырыг. Бир дугаарында, бо айтырыгны күүседирде закон-хоойлуну эки шинчилеп, ыяк кылдыр шиңгээдип алыр болза эки (тус-чер болгаш Чазак деңнелинге). Ийиде, дайын киржикчилериниң салгалдарының боттарының хууда күзелдерин база көөр апаар. Чижелээрге, Кызыл хоорайда чүгле 2 тыва эки турачының ады-биле, оон ыңай Ровенская, Тувинских добровольцев - деп кудумчулар адаттынган. Мээң күзелим болза - эге дээрезинде фронтучуларның ажы-төлүнден айтыргаш, сүмелешкеш, баштай Тыва гвардейжи аъттыг эскадроннуң комиссары чораан Байыскылаң М.Д., взвод командирлерлиң база онза маадырлыг чорук кылган кавалеристер, танкистер, летчиктерниң ады-биле кудумчуларны, Кызыл хоорайның өске-даа черлерин адаар болза эки. Ол саналдарны «Тыва эки турачы фронтучуларның салгалы» ниитилелдиң өмүнээзинден Кызыл хоорайның Төлээлекчилер Хуралынче хоойлу ёзугаар киирер ужурлуг бис. Ынчап кээрде – ол хире бистиң хосталгавыс, аас-кежиктиг чуртталгавыс дээш тынын харамнанмайн чораан маадырларның адын эки, көрүштүг, төп черлерде кудумчуларга бээр саналдыг бис. Чижелээрге, «Песочная» дээн ышкаш кудумчуларны эде адаксавайн тур бис. Ол хевээр ол кудумчу «Песочная» кылдыр артып каар болза хомудавас бис. Чүгле кудумчулар ады-биле маадырларның адын мөңгежидер деп ажылывыс кызыгаарланмас болдур ийин. Оларның ады-биле бистиң чаш өскеннеривис астрономия өөредилгезин доозуп алгаш дээрде бир-ле «чырык сылдыска» тыва маадырның адын бериптер чадавас…

Тыва эки турачылар дугайында билдинмес, балалчак шупту арыннарны дүргени-биле тодарадыр. Ол дээрге дыка улуг ажыл-дыр. Ындыг-даа болза ол ажылга республикада Тывада эки турачыларның муң-муң салгалдарының энергия-күжү ол хамаанчок ажылды ууптар боор. «Тыва эки турачылар дугайында шупту чүве билдине берген!» - дээр дарга-башкы бар болза - шупту Тыва чоннуң мурнунга дыка улуг частырыгны кылып турар кижи-дир. А сөөлгү 25 чыл иштинде ол айтырыг талазы-биле улуг эртем ажылдары кылдынмаан, ынаар ашкаландырыышкын көрдүнмээн, ашка хораттынмаан болгай, мээң билип турарым болза (азы көрдүнүп, хораттынып турган ирги бе?). Ол улуг айтырыг…Бис эскерип турарывыска улуг байырлалдар үезинде чүгле ТНР үезиниң музей-архивте чуруктарын делгелгелерге салыр-ла, ол-ла. Чаа чүүлдер немешпейн турар. Тыва эки турачыларның фронтуже чоруп турда база фронтудан ээп келгенде тырттырган дыка эки, тода чуруктары бар. Ол чуруктарда улустуң арынннары дыка онза көскү. Кижи бүрүзүнүң ол чуруктарда тодаргайы-биле кымыл деп – ону харыылап шыдаар кижи бар бе? Музей, ТГУ, ТИГИ ол фоточуруктарны тодараткан болза, эки-ле чүве.

Тыва эки турачыларның маадырлыг чоруун үлегерлээш аныяк өскеннерге кижизидилге ажылын чорудары. Тургустунган ниитилелдиң планнарында болза школа бүрүзүнге, өөредилге черлеринге, шериг кезектеринге Тываның маадырларының дугайында делгереңгей лекция-беседалар кылып, маадырларның чурттап, ажылдап, тулчуушкуннарга киржип чораан черлеринче экскурсиялар кылыр хемчеглер көрдүнген. Ол айтырыгны шинчилеп, улус-биле сүмележип көөрүмге, өөредилге яамызы-даа, Тываның күрүне университединиң төөгү факультединиң башкылары-даа: «Бо чоокку ийи чылда бүтпес айтырыг-дыр, өөредилге планнары чыл-чыл бурунгаар бижиттинип-томуйлаттына берген-не чүве болгай»- деп ажыы-биле чугаалаар чорду. Шын харын. Ындыг-даа болза тыва патриотизм, тыва маадырларывыстың салгалдары болгай бис - деп чоргаарал турар-ла ужурлуг чүве ыйнаан? Бир угаанныг кижи мынча дээн болгай: «Дайзыннардан эвес, а тоомча чок кижилерден сестип чоруңар». Ынчангаш ол патриоттуг кижидизилге айтырыы талазы-биле хөй шинчилге, белеткел ажылын кылгаш, чогуур ёзулуг саналдарны үстүкү органнарже бээрин оралдажыр бис. Ол бистиң ажылывыс-дыр. Меңээ бурган ам чеже чыл чурттаарын бергенил, ол хире үени чүгле бо чаа тургустунган Хөй-ниити организацияның сорулгаларын күүседиринче киирер, тураскаадыр мен. Ол мээң хууда ыдык сорулгам-дыр.

- Силерниң ниитилелдиң ыдыктыг сорулгаларының аразында эң кол черни тыва эки турачылар дугайында билдинмес, балалчак шупту арыннарны дүргени-биле ажыдар

– деп сорулга бар болгай. Ындыг болза силерниң ниитилелде истекчи-шинчилел ажылы колдап турар шежил. Ол ажыл силерге чаа ажыл боор чадавас, ону канчаар организастап алыр аргалар бар деп бодап тур силер?

- Архивтерде төөгү документилери дүжүрүп бижиир, ону анализтеп-сайгарар ажыл эңдерик көстүп келген. Оон хенертен 40 чыл бурунгаар студенти чурталгамны сактып келдим. Мен Омск хоорайга 1970 чылдарда автоорук институдунга (Сибади) өөренип турган мен. Ынчан мен 3-кү курска хөй-ниити мергежилдериниң факультединге (ФОП) кежээниңне журналист-фотограф мергежилинге немештир база өөренип турганым ол. Бир катап ол ФОП-туң башкызы профессор, дайынның хоочуну Рождественский (мээн ачам база фронтучу кижи боорга) мени чалааш студентилерниң эртем-ажыл конкурузунга кириш деп даалга берген. 3-кү курска «Сибади-ге ажылдап чораан фронтучу хоочуннар»-деп ажылга институт иштинге 3-ку черниң шаңналынга төлептиг болган мен. Институттуң дайын хоочуннары бүдүн областьта тарады көже берген болган, ынчангаш оларны дилеп Омск облазының хоорай, суурларын кезип, ол хоочуннарның өглеринге хоначалап, оларның сактыышкыннарын бижип, чурукка тыртырып чордум. Ол үемни сактырга солун-на чуртталга эрткен кижи чордум. Профессор Рождественскийниң ачызында. А 4-кү курска «Тываның дайын үезинде СССР-ге дузазы»-деп ажылга Омск областьтың студентилер аразында шилилгеге 3-кү черниң шаңналын алган мен. Ол ажылды бижиирде Тываның музейинде, библиотекаларда материалдар-биле танышкан мен. Комиссия кежигүннеринге мен 40 чылдарда Тывага тырттырган чуруктардан слайдылар кылып алгаш эпидиаскоп ажыглааш ханага көргүспүшаан таныштырып турган мен. Ынчангаш истелге-шинчилел ажылындан мен сезинмейн тур мен. Ону кылыр.

Бис чүге кожуун бүрүзүнде ниитителдиң салбырын ажыдар деп турар бис? Ол-ла сорулга дээш. Мээң даап бодап олурарым-биле, бүдүн республиканың школа бүрүзүнге истелге отрядтарын тургузар болза эки. Мындаа чаа апрель 10-да Шагонарга салбыр ажыдып турувуста Улуг-Хем кожууннуң чагырга чери-даа, башкылары-даа ол идеяны деткип турар чордулар. А херек кырында ол ажылды организастап кылыры ындыг белен эвес. Шаптараазыннар эңдерик. Чуртталга көргүзе бээр.

Демдеглел

1. 1 «ШЫН» солуннуң корреспондентизи Балчыр Светлана Салчаковнаның айтырыгларынга Тыва республиканың «Тыва эки турачы-фронтучуларның салгалдары» деп хөй-ниити организациязының удуртукчузу Сундуй А.М. 2012 чылдың апрель 25-те харыылаан.

Дөзүк

1. "Шын" солун. "АДАЛАРНЫҢ МУРНУНГА ЫДЫК ХҮЛЭЭЛГЕ". Кызыл – 2012ч май 11.