Топонимика

Википедия деп сайттан

Аттар – чурттуң каасталгазы-дыр.
Олар чоннуң төөгүзүн, амыдырал–чуртталгазын,
Аажы-чаңын, онзагайын
Уран-чечен аргалар-биле
Көргүзүп чоруурлар. (К.Паустовский).

Топонимика – дылдың лексиказының бир кезээ болур.

Дыл эртеминде географтыг черлер аттарын өөренир тускай адыр–дыр. Ол ономастика–дыр. Оон кезектери элээн хѳй. Топонимика (Топос - чер) черлер аттарын, Гидронимика (Гидро – суг дээн), хем, суг аттарын, антропонимнер кижилернин хуу аттарын, зоономика – дириг амытаннарнын шола аттарын, этнонимика – тѳрел аттар ѳѳренип кѳѳр. Тюркологияда (түрк-билим) башкорт, казак, татар, кыргыз, өзбек дылдарнын, топоминиязы багай эвес шинчилеттинген. Тыва топонимия кончуг бай, солун. Черлер аттарында тыва чоннун эрткен оруу, амыдыралы, тѳѳгүзү дылдын онзагай чүүлдери синниккен.

Шинчилекчилерден ап кѳѳрге, тыва топонимикада түрк, моол, чиңгине тыва, орус база оон–даа ѳске уктуг аттар бар бооп турар.

Чижектер[эдер | вики-сөзүглелди эдер]

Тарлаг. Бии–Хемде суурнуң ады онзагай. Бо сѳс тюркологияда азербайджан «Торпа», кумык «Тарпа», кумык «Тарпав», скиф ((сак) «Тарыг», татар «тарлан», хакас «Тарлан» база тыва дылга таваржып турар. Бүгү дылдарда ниити утказы «Тараан шөл» дээн.

Улуг–Хем районда казанак деп топоним бар. Бо сѳс киргизтерде алдын, мѳңгүн шыгжаар чер, узбектерде «Казанак» калган чер, алтайларда «Улуг эвес паш» дээн уткалыг.

Профессор Ш.Ч Сат Тываның улуг хеми – Бии–Хемниң адын база түрк уктуг деп санап турар. Казах, киргиз дылдарда Бий – «Дээрги» дээн уткалыг. Бий–Хем (казах, киргиз дылдарда) дээрге «Дээрги-Хем» азы хемчээл талазы – биле «Улуг» деп турар.

Моол уктуг чер аттары Тываның девискээринде кайы хѳй. Ында кирген:

Чагытай хѳл

                                        
Таңды–сынга эргеленген
Даңгына дег Чагытайым.
Балык–байлаң чаржып ойнаан
Байлак хөлүм Чагытайым.

Бо чараш хѳлдун моол уктуг «Загастай» балыктыг дээн. Тывада Баян –Кол аттыг хемчигештер хой. Ам база – ла моол уктуг «Бай - Хем», «Ѳлзей - Мѳнгун» тывалап ону «Оорушкунун хеми» деп болур. Моол тыва сѳстерден тургустунган хемнер аттары бары солун («Сагаан-Суг», «Ак-Суг»). Чоннун торээн черинге ынакшылы аттардан иле кѳстΥп турар. Чараш аттыг черлер Тывада эмгежок. Хилин – Хол, Эртине-Булак, Хопус – Хем,Мерген, Эдер-Хол. Бойдустун каас-чаражын, элбек байлаан кѳргсΥкен черлер аттарынга республиканын кайы-даа булуннарга таваржып болур бис. Хадын, Артыштыг, Теректиг, Чодураа, Чечектиг – Аян, Дыт – Хем, Айлыг. Чоннун чудуг-сузуглелин илередип коргускен черлер аттары тыва топонимияда онзагай черни ээлеп турар. Терктиг – Хем, Сесерлиг – Хем, Хам – Сыра, Оваа, Чалама.

Каа–Хемни шаанда Хаа–Хем деп турган. Хаа дээрге, ылангыя аас чогаалынга, «Дузалакчы, биче» дээн уткалыг турган, ынчангаш Каа-Хемнин эң баштай Бичии Дузалакчы Хем уткалыг адаан.

Бии–Хем деп сөстүн Бии деп кезээ ѳске түрк дылдарда бар. Бий деп сѳс болур, ол сѳстү тывалаарга «Бег» болур. Үн бүдүжү чоок.

Чыгаар. Каа-Хем биле Бий-Хемниң каттышкан белдиринде дагны Чыгаар деп адап турар. Дезиг аъттарны ол белдирге чыгап келгеш, тудуп алыр. Ынчангаш ол дагны Чыгаар деп адаан ужуру ында чΥве-дир. Чыгаар деп сѳсту адаарынын хевири ында турган. Кызылдын парыгынын туруп турар алаагында бир бай кижи чурттап чораан, ол тускай аттыг деп турар.


Дѳге – бо сѳстүң утказы орта билдинмес. Ынчалза–даа бадан кѳѳрге, дагнын хΥтче кѳрΥнген мээс талазын езугаар «дѳгээр хунге дѳгээр» деп сѳсен укталып Υнген чадавас. Кызыл хоорайнын сѳнгу талазында ол дагда «Ленин» деп ат бижип каан. Дагнын мурнунда ховуну Дѳге - Баары дээр.

Чангыс – Терек ховузу деп амгы элеваторнун черин ынчаар адаар турган. Тывада черле ындыг хевирлиг черлер аттары хѳй. Чангыс – Хады, Уш – Хады дээш оон – даа хѳй. Хербис – чонум боду ниити сѳс, «кадыр, бедик чер деп уткалыг. Ынчалза – даа хуу чер ады апарган. Хербис – даа хоорайнын устуу чарыында турар».

Оргу – шѳл ховузу – амгы Кызыл аэропортунун турар чери. Ол хову Куруже (БООМ) даанга четкен. Чамдык улус ону Бурен Ховузу дээр …… Бүрен-Бай-Хаак баар эрги орукта суг ΥнΥп чыдар чер. Сѳс боду моол дылдан улегерлеттинген. Мѳрен деп ат база моол уктуг.

Кѳк-Тей амгы Каа-Хем ѳрΥ ѳскээрге кежер паром чоогунда ынчаар адаар турган. Сѳѳлгү үеде Кѳк-Тей деп аттын нептерээн чери элээн кудулап келген. Чогум Кѳк-Тей дээрге Каа-Хемнин солагай эриинде тей адаанын ады болур. Тей деп чер ады кижинин тейи деп сѳс уктуг. Даштыг Хавак, бо сѳстΥн утказы билдингир: даштыг хавак. Амгы эмнелге хоорайжыгажы, телерадио тѳвΥ болгар ѳске – даа кварталдарын турар черлеринин шаандакы ады-дыр. Черле даштыг чер-ле болгай. Хавак деп сѳс кижи хаваа деп сѳстен укталган.

Баян-Кол дилги фермазынын адаанда Улуг-Хемче кирген хемчигеш. Баян – «Бай», көл, «Хем» деп ийи моол сѳстен тывылган ат. Баян азы бай ниити тюрк (түрк) моол сѳстен тывылган ат. Баян-Колдуң бажы делгем адырларлыг. Орта бурун шагдан бээр кижилер чурттап чораанынын демдектери бар.

Ээрбек Улуг-Хемче кирген хем ады. Ол хемнин уну ээр-буур боорга ынчаар адааны чугаажок. Ээрбектин устунде су урну база-ла оон ады – биле адаан. Сесерлиг – Кызылдын чоогунда, сонгу талазында, Бии-Хемче кирген хем ады, оон ады – биле су урну база ынчаар адаан. Хову, кургаг даглар аразы-биле баткан хемнин, уну оът-сигенниг, ΥнΥштерлиг, чечектерлиг, сериин болгаш шык боорга ынчаар адаан деп болур, Сесерлигнин бажында орустарга «Веселый» деп чер бар. Оон чингине ады тыва Кадыр-Мээс дээр.

Кара-Хаак – чер болгаш суур ады. Кара-кара хаактарлыг боорга, ол черни Кара-Хаак деп адааны чугаажок.

Шоол (Улуг-Шоол, Биче-Шоол) – Бүренниң бажында. Куруже шѳйлуп бады барган даг кырынын адын Шоол деп адаар. Ол–бо черлерде хуу аттар апарган.

Сукпак – бо ат ниити сѳстен укталгаш, хуу ат апарган.

Дагның артында азы ховунуң кырында хенертен чавызай берген узун, эриктелчек черниң баарын «Сукпак» дээр. Сук пак деп сѳс Сык-пак деп ийи кезектен тургустунган.

Боом дугайында. Бо сѳс ук шаланда богум (боой дээр) деп сѳстен укталган: богум-боом. Чогум боом дээрге дагнын хемче кирген ужунда эртинмес кадыр хаялыг чер деп уткалыг. Ынчаарга амгы Боом дагны чон Куруже деп адап чораан деп Х.В. Ензак бижээн: «Хадын хѳл – Алгый эвес бе? Боом даг Куруже эвес бе?» деп чΥΥлΥнге бижээн. Дагны Боом деп адай бергенин автор шугумчулеп турар. Ол ышкаш Тандыда «Хадын» деп адап турар хѳлдун чингине ады Алгыйт Хѳл турганын айыткан.

Чедер – бо сураглыг хѳл ады, ооң-биле курортту база адаан. Хѳлге кирер дээн улус ырак-узак черлерден кызып чорааш чедер, ынчангаш хѳлдүң хуу адын Чедер деп адаан деп болур.

Шамбалыг – бо солун ат. Демдек кѳргүзер кожумактыг (-лыг), ынчалза-даа чогум Шамба деп сѳс билдинмейн турар. Ол чер бойдус талазы – биле дыка чурумалдыг, ногаан аргаларлыг, одар – белчиирлерлиг, шолдерлиг оан. Шамбалыг деп ат тѳвүт дылда Шамбала деп сѳстен укталып тывылган. Тыва дылга үннери чоок, тыва дылга таарыштыр Шамбалыг апарган хире.

Даспы (Даъспы) – хем ады. Орустап ону Таспа деп-даа адап турар. Шаанда тыва улустун бижек, балды чидидерде хереглээр, кѳк ѳннΥг, чымчак дажын даъспы дээр. Ынчаарга ол хем чаныы кылыр ындыг даштарлыг боорга, ону ынчаар адаан хевирлиг.

Дус-Хѳл – Бай-Хаак баар эрги оруктун кыдыында дустуг хѳл. Ол хѳл, шынап-ла, дустуг, эмнээр шынарлыг малгаштыг. Дайын уезинде чамдык улус ол хѳлдΥн дузун хайындырып болбаазырадырып, садып-даа турган. Дус-Хѳлге чон кадыын экиртир чери апарган.

Оңгар-Хову – Дус-ХѳлдΥн ындында тараа тарыыр хову. Онгар-Хову деп ат чоокта тывылган. Оон ук-ла чингине тыва ады, Кѳжээлиг-Хову чуве-дир.

Доңмас-Суг – телевидение болгаш радио тѳвүнүң баарында черден үнүп чыдар суг ады - доңмас суг. Ол суг кыжын доңмас.

Чагытай – Танды районунда чурумалдыг хѳл ады. Балыктыг, хѳй куштарлыг, шаанда аңаа буур-булан көстүп турган. Чагытай деп сѳс моол дылдан укталган: загастай-балыктыг - Загастай-Чагытай. Шынап-ла, балыы хѳй хѳл.

Дөс[эдер | вики-сөзүглелди эдер]

  1. Медээ дөзүн айтыңар
  2. Медээ дөзүн айтыңар