Тос Чагыг

Тос Чагыг - Хорлуу Туматтың назылап кырааш, оглунга дүжүлгезин чайлап берип тургаш, чүгле бодунуң оглунга чагыы-дыр...

Төөгүзү

Тумат Артылдай уруу Хорлуу аваның дугайында бижимел демдеглелдер кыдат, моол, төвүт дылдарда бар. “Өшкү бажы дойга кирбес, эшпи кижи төре херээнге киришпес”-деп, тываларның үлегер чугаазы бар. Шынында эшпи кижи кожуун чагыргазын баштап, даштыкы эжелекчилерге удур боо-муңгулуг демисежип чораан ышкажыл. Туматтар төөгүзүн ап көөрге, Чингис-Хаан үезиниң оранчок сөөлү кылдыр билдинип турар. Эмиг-төштүг эшпи кижи өзер-төрүүр салымныг, ажы-төлүңер азырап, өг-бажыңарга олуруңар деп, Хорлуу кыс өөрүнге чагып тургаын база бар. Хорлуу ава чагырыкчылап чорда, Туматтарның амыдыралы чогумчалыг турган деп, төөгүде бижээн.

Тос Чагыг

Алды-чүзүн малыңардан кажан-даа адырылбайн чоруңар. Уранхай чоннуң сүлде-сүнезини чылгы-малда. Ону камгаланар.Туматтарның буян-кежии сиңген те-чуңма аңның когун үзе өлүрбеңер. Улар кушту камгалаңар. Чалаалыг, кара баштыг ак хоюңарны үрезинин үспеңер. Өглериңер эжии мурнуу чөөн чүкче углуг кылдыр тип алыңар.
Алдын, мөңгүн байлаавыс-ла эгээртинмес дээш, ажай-буурул таңдыңарны аай-дедир касканнаваңар. Ак-Тумат тайгазындан Тере-Хөл чедир черниң байлаанга дегбеңер. Олар кезээ мөңгеде бүдүн-бүрүн чытсын.
Бора-тараа, чиңге-тараа, хонак, үүргене, чигир-сигенни, чыжыргананы элбеди тарып, өстүрүп чоруңар. Черден аштанып-чемненип турарыңар ол-дур.
Чуртуңарны өрт халавындан камгалап чоруңар.
Бажын ажыр байыыр бачыттыг оруктан чайлап чоруңар. Экти элевес, хырны аштавас,чединмес деп чүве билбес, тодуг-догаа, эт-септиг өй-тап, буянныг чуртталганың оруундан өскээр баспаңар.
Чуртуңарны өскелерге базым хирени-даа бербеңер, өскелең чуртун эжелээр деп семевеңер.
Чуртуңарның агаар-бойдузунуң төлү, оът-сигениниң таарышкан малыңарны чок кылбаңар. Өске черниң малы маңаа мал болбас.
Чуртуңарны ээн каап, өске черни сонуургаваңар. Хары кижилерни чуртуңарже киирбеңер, аарыг-хамчыктан чонуңар камгалап чоруңар.
Хары чоннуң эрткен оруун эдербеңер. Оларның үлегер-майыын ажы-төлүңерге сыгаваңар. Өске чоннуң чаңчыл-ёзузу силерге кажан-даа доктаавас, соо барып буурап дүжер. Очур-маанай, Базыр-маанай бурганнарның чаяп кааны чаңчылдары, төрүттүнген чери, чонудан эрткен чүве чок. Оларның оруу-биле чоруп олуруңар, чонум.