Тос сүзүк

Тос сүзүк – тываларның бойдуска болгаш долгандыр турар сүзүктүг чүүлдеринге хамаарышкан бир ёзулал (ритуал).

Ооң дугайында тодаргай бижээн чүүлдер эртем ажылында таварышпайн турар. Шаанда шагда тыва кижи бодунуң чурттап турар черинге, хонган чуртунга болгаш долгандыр турар бойдузунга хамаарыштыр чажыг чажар сүзүктерлиг чораан. Хайындырган шайын, хууңда сүдүн болгаш хойлааракта арагазын бодунуң сүзүк кылдыр көрген чүвезинге чажар. Шаанда шагда тываларның амыдыралынга колдап турган сүзүктүг чүдүлге дээрге бистиң өгбелеривистиң оран-чуртунга ынаан, ооң байлаан хумагалап чоруурун база ыдыктыг черлерин сактып чоруурун илередип турар.

Тос сүзүк

• Эртенги шайын чаа үнген хүнге өгнүң кыс ээзи чажар. Ол чер чораан болза эр кижи хайындырган шайының үстүн хүнче углай чажар. Алгыш-йөрээлин чугаалап тургаш чажар.
• Тыва кижи айже үнген айның чаазын көргеш чажыг чажып чалбарыыр. Үнген айның оттуу чиңгежеек болза, отче саржаг чажып чалбарыыр, ооң утказы болза бүдүн айның дургузунда чылыг боорун дилээни болур.
• Эр бооп төрүттүнген тыва кижи кандыг-бир хемниң бажынче үнген болур, ынчан хойлааракта ап чораан суксунун чажыг чажып чалбарыыр.
• Тыва кижи дээрдиве хүннүң чажыг чашпас, дээр кургамсырадыр диңмирей бээрге, хууңда сүттү дээрже углай чажып чалбарыыр. Сүттү чажарга чаңнык дүшпес деп билип чораан.
• Ырак-узак чорук чоруур дээнде тыва кижи чурттап турар чериниң эң бедик тайгазынче углай чажыг чажар. Таңды-сын ээзинден өршээл дилеп, бодаан бодалын күүседип алырын бодап чалбарыыр.
• Шаанда шагда тыва кижи кат-чимис үнер болгаш аң-мең турар арга-эзимче чажыг чажар чораан. Анаа хүннерде чажыг чашпас, каттаар дээнде, азы аңнаар дээнде чажыг чажар турган.
• Улуг хар уруп туруп бээрге, улуг чаъс чаап туруп бээрге, азы каш хүн улаштыр хат хадып туруп бээрге, шаанда тывалар оран-делегейже сүт чажып чалбарыыр турган. Бо таварылгада Оран дээрге чер кырында бүгү октаргай дээн уткалыг.
• Айның чаазында тыва кижи чурттап орган өөн үш долгандыр хүнгээр эргилип, эртенги шайын чажып чалбарыыр. Айның чаазында өг иштин артыш-биле алан артыжаар болгаш уруг-дарыгны артыжаар турган.
• Ада-өгбе чуртунга чедип келгенде азы эрги чуртка бодунунң өөн тип хондурганда, тыва кижи чажыг чажар чораан. Бурун шагда тыва кижи өгбе чурттун бир чылын бир катап эргиир, хойлааракта арагазын чажар, ак чемин өргүүр, алгыш-йөрээлин салып чалбарыыр турган.

Дөс

1. Моңгуш КЕНИН-ЛОПСАҢ: ТЫВА ЧАҢЧЫЛ. Тыва чоннуң ыдыктыг чаңчылдары. – Тувинские традиции. Книга вторая: священные традиции тувинского народа. – Кызыл: Тувинское отделение педагогического общества при Министерстве образования республики Тыва: Издательство “Новости Тувы”, 1999. На тувинском языке. 352 с.