Тос эрии

Эрте-бурун шагда тываларның чүдүлгеге хамаарыштырып чорааны “тос” деп саны шала сөөлзүредир даштыкы дарлалдың эрии-шаажылалының эң араатанзыг база хилинчектиг үүлгедии илереди берген. Манчы-кыдаттың хаан төрези Тываны чагырып турар үеде хаан хоойлузу деп адаар тос эрии тыптып келген. Тос эрии дээрге буруулуг диртип шамнаткан кижилерни хилинчектээр шаажылал-дыр.

Тос эрии

• Шаагайтаары. Ол болза шаагай-биле херектээнни чаагынче беш катап, өске чаагынче беш катап кагары болур.

• Маңзылаары. Ол болза хенертен кижини өг эжиинге үндүрүп эккелгеш, чүвүрүн дорзуктааш, доңгайты чыттырыптар. Дүжүмет байысаап орда, бир кулаш хире узун манзы-биле херектээн кижиниң балдырынче алдан катап кагар. Херектээнни кагар кижи олуруп алган болур.

• Сайга олуртуру. Ол болза эң берге шаажылал. Чызаан чанынга дөрт ыяшты кажаалай салгылааш, ооң иштинге бистиг-бистиг үүрмек сайны төп каар. Ийи талазынга ийи чагыны кадаптар. Херектээн кижиниң хүлүглүг холдарын баг-биле аласталдыр азып баглааш, чанагаш дискектерин сайга үстүр олурткаш, сүргү ышкаш ыяш-биле далгыптарга, ол кижиниң угааны алдай бээр.

• Саспылгалаары. Ол болза херектээн кижиниң бир холунуң беш салаазын, оон кедерезе база бир холунуң беш салаазын саспылга деп ыяш-биле кызып тургаш, байысаары болур. Саспылга дээрге баг шидилиг, кыдыгларын үттегилээш, чергелештир дизип каан, чоон карандаштар хевирлиг ыяштар болур.

• Кымчылаары. Херектээн кижини өрүглүг баглыг кымчы-биле хап тургаш, дүжүмет кижи байысаар. Бир эвес өчүк бербес херектээн болза, ону чүс катап кымчылаар.

• Саактаары. Ол болза херектээн кижиниң ийи буттарын чиңге чудуктар-биле кыстырары болур. Ийи чиңге чудукту ортузундан керткеш, оларның херектээнниң ийи буттарын кыстыргаш, аштадып тургаш, ялалаарын саактаары дээр. Көгээрээн арат чүнү-даа чугаалавас апаар, үнүн чидир хилинчектеп кааптар.

• Шивегейлиг кулузуннар кагары. Ол болза херектээн кижиниң холдарында дыргактарының адаандыва чиңге-чиңге шивегей ышкаш, чидиг кулузуннарны киир хап тургаш байысаары болур.

• Каракче хыл урары. Ол болза херектээн кижиниң караандыва кадыг хылдарны, аргалыг-ла болза аъттың челиниң хылдарын, хээнектей үзүн-үзүн кыргыгылааш, урары болур.

• Ооргазынга хаг кыпсыры. Ол болза херектен кижиниң ооргазынга оттук шагар хагны овааалай салгаш кыпсып каар, азы күжү дээр кывар чүүлдү херектээнниң ооргазынга салгаш, кыпсып каар. Дириг кижиниң ооргазынга кыпсып каан хагазы күжү изиңнедир чип турда, дүжүмет кижи херектээн кижини байысаап орар эң дерзии шаажылал болур.

Тос эриини шыдаар-ла кижи шыдаар. Тос эриини шыдап чадааш албаан чүвезин алдым дептер турган. Кадай кижиниң балдырынче манзы-биле какпас турган, чүге дээрге Манчы кыдаттың хаан хоойлузунуң эрии-шаажы херексели бужартай бээр дижип турган. Тос эрииниң өскезин кадай кижи шаажыладып эрттирер турган. Кадай кижини шаажылаарга, эр кижиден артык шыдамык болгаш уёлавас турганын эрги Тываның төөгүзүнден билип ап болур.

Дөс

Моңгуш КЕНИН-ЛОПСАҢ: ТЫВА ЧАҢЧЫЛ. Тыва чоннуң ыдыктыг чаңчылдары. – Тувинские традиции. Книга вторая: священные традиции тувинского народа. – Кызыл: Тувинское отделение педагогического общества при Министерстве образования республики Тыва: Издательство “Новости Тувы”, 1999. На тувинском языке. 352 с.