Туберкулёз
Туберкулёз (лат. tuberculum – дөстек) – тарап нептерээр халдавырлыг аарыгларның бирээзинге хамааржыр аарыг болур. Эмчилер туберкулёзту халдавырлыг аарыг болгаш бир кижиден өске кижиже дамчып тараар аарыг дээрзин эртеден бээр-ле билир турганннар. Ынчалза-даа туберкулёз чогум кандыг бооп турарыл, чүден канчаар тарап нептерээрил, ол аарыгның чылдагааны чүү болурул дээрзин үр үеде-ле билбейн турганнар.
Төөгүзү[эдер | вики-сөзүглелди эдер]
Даңзы бүрүткел эргелээр черлерниң медээзинден алгаш көөрге, делегейниң бир дугаар дайынының мурнунда Европага туберкулёз аарыгдан улам өлгеннерниң саны чыл бүрүде-ле 1 сая кижи чедип турган. Туберкулёзтан өске бүгү-ле халдавырлыг аарыглардан улам өлгеннерниң санын каттыштыр алырга-даа чаңгыс-ла туберкулёзтан улам өлген кижилерниң саны ол сандан артык хөй бооп турар. Тиф, дезинтерия деп кыжык аарыглар, скарлатина деп боостаа аарыы, улаанот, оспа, дифтерит деп аарыглардан өлгеннерниң саны чаңгыс-ла туберкулёзтан улам өлгеннерниң санындан ийи катап эвээш бооп турар.
Туберкулёзтуң тарап нептерээр халдавырлыын француз Виллемен деп эртемден тып илереткен, ол кижи ону кончуг бөдүүн арга-биле илередип көргүскен. Виллемен туберкулёзтуг кижиниң дүкпүзүн ап алгаш, ооң-биле далай хаваннарын тарып сыкырткан. Тарып сыкырткан хаваннар туберкулёзтан аарааш, шоолуг болбаанда-ла өлүп калганнар. Туберкулёз дээрге халдавырлыг аарыг дээрзин шак ынчалдыр тодарадып көргүскен боор-дур.
Оон аңгыда Роберт Кох деп база бир эртемден дыка үр үениң дургузунда шинчилел ажылын кылып тургаш, кижини аар човадып аартыр бо туберкулёз деп хоралыг аарыгның микровун тып илереткен. Бо аарыгның микрову чүгле микроскоп-биле дыка улгаттырып тургаш көөрге, көстүр аай чок хензиг хемчээлдиг чүве болган. Ук микробтуң хевири шөйбек болган; ынчангаш ол микробту демги эртемденниң ады-биле Кохтуң шөйбек микрову деп адаан. Микробтуң хемчээ чүгле 3-4 микрон хире кончуг бичии хемчээлдиг болур (микрон дээрге миллиметрни муң кезекке хувааганының бир кезээ болур, миллиметр дээрге метрни муң кезекке хувааганының бир кезээ болур). Кохтуң шөйбек микровун көөр дизе чүгле 1000 катап улгаттырар микроскоп-биле улгаттырып тургаш көрзе ам көрүп болур.
Бо микробтуң амыдыралын болгаш онза байдалын амгы үеде экизи-биле шинчилеп илереткен. Ооң онза байдалдарының бирээзи ары өөнүң (воскунуң) бүткени ышкаш тускай кеш-биле бүргелгени болур. Ол бүргелген карты ук микробтуң даштыкы талазындан халдаар кандыг-даа хоралыг чүүлдерден камгалап турар.
Кохтуң шөйбек микрову изигге дораан-на өлү бербес болгаш чамдык дезинфекцилээр чүүлдерге белен алыспайн шыдажып эрте бээр. Өске микробтар өлүп кырылгылай бээр хире байдалдарга таварыштырганда, Кохтуң шөйбек микрову бодунуң онза шынары-биле элээн үр үеде шыдажып артып калыр болгаш аарыгны өөскүдер. Туберкулёзтуң ол микровунуң кыры тускай шывыг карт-биле бүргелген чүве болган төлээде, ханның лейкоциттери ону арай деп тургаш эзилдирер азы харын-даа эзилдирип шыдавайн баары кайы хөй боор-дур. Кохтуң шөйбек микрову кижиниң мага-бодунче кирип нептерээш, аңаа чемиш болгаш температура талазы-биле бодунуң өзүлдезинге эң таарымчалыг байдалга таваржы бээр. Ынчангаш кижиниң мага-бодунуң кайы-бир органының иштинге нептереп кончуг хөй санныы-биле үрежип көвүдеп, ооң бодунунуң хоранын тарадып үндүрбүшаан организмни үрегдеп кемдедир чоруун эгелээр. Ол микробтуң ындыг хоранын амгы үеде тодаргайы-биле шинчилеп көрген болгаш ук хоран микробтуң бодунуң иштинге чоруур боор, ону туберкулин деп адаар. Кохтуң шөйбек микровун кижиниң мага-бодундан дашкаар, тускай чемгерилгелиг черге, тускай арганы ёзугаар өстүрүп ап болур. Ол тускай арганы ëзугаар өстүрүп көвүдеткен микробтардан ылгалып үндүрген туберкулин деп хоранын ол боду хевээрзин үндүрүп ап база болур. Шак ынчалдыр тускай арга-биле үндүрүп теп алган хоранны амгы үеде туберкулёз аарыгны эмнеп эдеринге-даа болгаш ону шинчилеп билип алырынга-даа хереглеп турар.
Ындыг хоранны кижиниң бичии шыймакталып балыгланы берген черинге хензигни-ле дегзи сыкырты кааптарга, ону дегзипкен чер ол-ла дораан кызып, хөөге бээр. Ындыг байдал кадык улустарга өөскүп тывылбас чүве болгай. Ол ынчалдыр сыкыртып тарыыр арга мырыңай хора айыыл чок болур, эмчилер ону ылаңгыя бичии уругларның туберкулёз аарыын шинчилеп илередирде ажыглап турарлар.
Ол микроб кижиниң мага-бодундан дашкаарлап үне бергенде, үрежип көвүдевестей бээр, ындыг болза-даа таарымчалыг байдалга киргенде, кижиниң организминче база катап кире берген үеде дораан-на база катап үрежир аргалыг бооп дириг хевээр артып калыр. Бажың иштинге, ылаңгыя өл шыктыг караңгы өрээлдерге Кохтуң шөйбек микробтары элээн каш айларның дургузунда-ла дириг хевээр амыдырап туруп шыдаар болгаш кудумчуга, чырык хүннүг черге удавас 5-10 хонук иштинде-ле өлү бээр. Бо микробка хүннүң дорт дээр херели дээр болза, каш-ла шактар дургузунда кырлып өлгүлей бээрлер. Оларның микробтарның амыдыраарынга кончуг эптиг таарымчалыг черлер хептиң ыскытталчак сыгыглары, бажың иштинге салыр чымчак хөвеңниг сандайлар, хевистер болур; кижиниң хөй ындыг микробтарлыг дүкпүзүн чаштанчылары шак ындыг чүүлдерге дораан-на барып чыпшынып халдаар боор.
Изидиишкин, чылыдыышкын Кохтуң шөйбек микробтарынга өлүмнүг чүүлдер болур. Бо микробтар сүт азы суг иштинче нептереп кире берген душта, сүттү, сугну хайындырыптарга олар 5-10 минут иштинде-ле кырлып калырлар. Хайындырыышкын туберкулёзтуң шөйбек микробтарын өлүрүп узуткаарының эң эки чепсээ болур. Туберкулёзтуг кижиниң эдилелинге турган хууң савалар, бижектер, серээлерниң, ак хеп аймаа чүүлдерниң хоразын арыдарда бо аргаларны ажыглаары кончуг чүүлдүг арга болур.
Доңурар болгаш соокка тургузар болза туберкулёз микровунуң амыдыралынга кандыг-даа багай байдал болдурбас дээрзин билир херек. Туберкулёзтуг кижиниң дүкпүзүн харга хөөп каар болзувусса, ооң иштинге турган микробатр кышты өттүр дириг хевээр чыткаш хар эрий бээрге, чайын база-ла кижиниң организминче катап дамчып киргеш, аңаа үрежип көвүдээр аарыгны өөскүдер. Дезинфекцилеп арыдар янзы-бүрү аргалар туберкулёз микробтарынга база өлүмнүг чүүлдер болур. Карболдуг кислотаның 5% эзилдириин азы хлорлуг чугайның эзилдириин ажыглаарга эң ажыктыг болур. Бо эзилдириглерни туберкулёзтуг кижиниң дүкпү дүкпүрер тускай савазының иштинге кудуп азып каап турары чугула.
Малдың туберкулёзу[эдер | вики-сөзүглелди эдер]
Туберкулёз-биле чүгле кижилер аарыыр эвес, харын чамдык малдар база аарыыр. Мыйыстыг бода малдың туберкулёз аарыы кижиниң туберкулёз аарыы-биле дыка холбаалыг болур. Мыйыстыг бода малдың туберкулёзунуң шөйбек микрову кижиниң туберкулёзунуң шөйбек микрову-биле ындыг кончуг дөмей эвес болур, ындыг болза-даа мыйыстыг бода малдың туберкулёз аарыының микрову кижиниң мага-бодунче дамчып киргенде, кижини база-ла туберкулёзтан аарты бээр деп эртемденнер илередип көргүскен.
Туберкулёзтуң халдавыры малдан кижиже дамчыырда сүт болгаш сүттен кылган чамдык чемнер, саржаг, өреме, быштак чергелиг чүүлдерни дамчып халдаар. Ол чүүлдер-биле кады туберкулёзтуң шөйбек микрову хамыктың мурнунда ааска киргеш, ооң соонда шөйүндүге баар. Ооң ужурундан аас ишти азы моюн, боостаа бестери мурнап аарыыр чоруктар кайы хөй болгулаар. Оон улам шөйүндү туберкулёзу болу берип база болур. Аарыгның нептереп тараар чоруунга чиг сүт ижер чорук дуза болур, ылаңгыя сүттү кадык инектен саап алган дээрзи ылап билдинмес душта, эң озалдыг болур. Сүт саап алган инекти кадык деп билип турзувусса-даа, шынында ол ындыг болбайн баар чүүлдер база эвээш эвес болгулаар. Чүге дээрге мыйыстыг бода малдың туберкулёзу билдинмейн чоруп чоруур чүүлдер кайы хөй болур. Инектиң эмиинден чамдыкта шуру ышкаш, кадыг дөстектер үнүп келгилээр. Эмии ынчап барган инектерден саап алган сүттү ыяап-ла хайындыргаш ижер херек. Үстүнде айыткан чүүлдерни ёзугаар алырга, мыйыстыг бода малдарны ветеринар талазы-биле шыңгыы хынап харагалзаар чоруу база бир эргежок чугула чүүл болур.
Туберкулёзту эмнээри[эдер | вики-сөзүглелди эдер]
Туберкулёз аарыгның дугайында эртем-шинчилелдиң илереткен барымдаалары-биле таныш эвес кижилер туберкулёзту эмнеттинмес аарыг, оортан аараан кижи дөмей-ле өлүр, ындыгның төлээзинде эмчилерге барып турганының херээ-даа чок деп бодаар чүүлдер бар. Ол кижилер шуут эмнетпес азы медицина талазынга хамаарышпас, лама, хам чергелиг элдеп янзының кижилеринден дуза эреп, оларга барып тургаш, аарыын улам кедередип алыр.
Туберкулёзтуң аарыгның дугайын мынчалдыр билир чорук шын эвес. Туберкулёз дээрге эмнеттинер аарыг дээрзи чугаажок. Туберкулёзтаан улустуң иштинден кончуг хөй кижилер мырыңай кырыгыжеге чедир назылап чурттап чоруур дээрзи эмчилерге билдингир. Душ бооп таварышкан чылдагааннардан улам аарып өлген улустуң сөөгүн кезип шинчилеп көөрге, оларның туберкулёзтан аарыг эрттирип чораанының барымдаазы ылаңгыя өкпезинден илереп тыптып, ол аарыындан чүгле сорбу хевирлиг артынчы артып калган турары көстүр боор. Моон алгаш көөрге, туберкулёз эмнеттинер аарыг дээрзи дадагалзаа чок.
Туберкулёзту эмнеп чорударынга кол чугула чүве – ук аарыгны чогуур өй-шаанда эмнедип эгелээри болур. Туберкулёзтан кижини эмнээрде, ооң аарыы үгдереп ханылай бергенде эмнеп эгелээр чүве эвес, харын ук аарыг чаа-ла эгелеп турда эмнеп эгелээр херек. Бо чорук демги аарыг кижи кайы хире апарган турда эмчиге чеде бээр болдур, оон улам болдунар. Эмчиге эртеден барган тудум-на аарыгны эмнедиринге чугула дузалыг болур.
Туберкулёзту эмнээриниң аргалары кончуг хөй янзы болгулаар. Өкпениң туберкулёзун эмнээриниң талазы-биле медицина ажыл-чорудулгазынга эрткен чүс чылдың эгезинде тускай арганың пневмотораксызы деп чүүлдү киириштирип хереглеп келген. Бо арганың утказы шоолуг улуг эвес кезиишкин кылыры болур.
Ине-биле дежип тургаш, хөрек иштиниң хозунче агаар киирер. Ынчаптарга хөрек иштинде туруп турар өкпени агаар кыза баскаш, ук өкпе дыш алы бээр. Ынчаар киирип каан агаары сордунуп үне бербезин дээш ол улуг эвес бичии кезиишкинни 10-12 хонук аразында-ла катаптап чорударын, демги кыза туттунган өкпези сорбулангыже чедир үргүлчүлээр. Ол өкпези сорбуланган соонда, агаар киир үрдүрерин соксадыптар, ынчаар орта өкпези катап херилгеш, аарыырының мурнунда канчаар ажылдап турган болдур, шак ынчаар ажылдап эгелей бээр.
Туберкулёзтуг кижиниң аарыг өкпези кыза туттуна бээр душта, ооң күүседир ажылын кадык өкпези хүлээп алыр болгаш ол хүлээп алган ажылын чүү-даа эвес күүседип шыдаптар.
Бо арганы ёзугаар эмнедиринге аарыг улустар кончуг идегеп бүзүрээр болгаш улуг күзелдии-биле эмнедип турарлар. Бо арганы эрте эгелеп хереглээн тудум-на, ук аарыгның экириири улам дүргедээр.
Гигиена-диетика дээр эмнээр арганы ёзугаар эмнеп эдер чорукту дыка үр үеден бээр хереглеп келген. Ол арганы кол төлевинде-ле санатор черлеринге хереглеп турар. Ынчалза-даа аарыг кижиниң олуруп турар бажыңынга эмнээр чорукту хереглеп база болур. Мооң ужуру болза аарыг кижиге эң-не таарымчалыг байдалды тургузары болгаш дыштандырылга-биле хандырары болур. Аарыг кижиниң олурар өрээлиниң иштинге арыг агаарны болгаш чырыкты хөйү-биле киирер ужурлуг. Бажыңның соңгазын болгаш соңганың бичии көзенээн кыжын-даа, чайын-даа кезек-кезек үелерде ажыдып каап турар ужурлуг. Аарыг кижиниң эъдиниң изии өрүлеп бедип, деңгел-шинээзи кошкап шагзыраанда орунга дыштандырып чыттырар. Аарыг кижи ынчаар суладап шагзыраан үеде үр үениң ындыг шимээн дааш чок байдалга дыштандырар чорук организмниң аарыг-биле демисежип шыдажырынга таарымчалыг сегим байдалды тургузар. Кышкы болгаш чайгы үелерде арыг агаарлыг черге чоруурга аарыг кижиниң дүрген экирииринге дузалыг.
Ажыглаан литература[эдер | вики-сөзүглелди эдер]
- Червонский И.П. Туберкулез и борьба с ним // М.: Медгиз, 1952. — 40 с.
- ↑ Список знаменитых людей, умерших от туберкулёза (чедимчок шөлүг — төөгү).
- ↑ Ортопедическая диагностика. Плечевой пояс и плечевой сустав. (чедимчок шөлүг — төөгү).