Турарының падежи
Турарының падежи — тыва дылдың падежтериниң бирээзи, туруш көргүзер падеж.
Кожумактары
[эдер | вики-сөзүглелди эдер]Турарының падежиниң хевири -да деп кожумак болгаш ооң фонетиктиг янзылары-биле тургустунар:
| Дөстүң сөөлгү үнү | Ажык эвес үн мурнунда ажык үнү | Кожумактың янзызы | Чижектери |
|---|---|---|---|
| күштүг дүлей ажык эвес
/к/, /т/, /ш/, /п/, /c/, /ф/, /х/, /ч/ |
соңгу одуругнуң | -та | дашта, шкафта, хапта |
| мурнуу одуругнуң | -те | шетте, честе, кезекте | |
| аяар ажык эвес
/р/, /й/, /г/, /л/, /м/, /н/, /ң/ |
соңгу одуругнуң | -да | дагда, сайда, чарында |
| мурнуу одуругнуң | -де | хүнде, чемде, өйде | |
| ажык | -да, -де | шынаада, кезээде, хоода, чөөде
сумуда, чүүде, чылгыда, шииде |
Үшкү арын хевиринде турар сөске ол кожумактар (арткан доора падежтериниң кожумактары дег) -н- дамчыштыр коштунар: хевири + н + де = хевиринде.
Айтырыглары: кымда?, чүде?, кымнарда?, чүлерде?, кайда?.
Домакта функциялары
[эдер | вики-сөзүглелди эдер]Турарының падежинде сөстер домакка доора немелде азы байдал болур. Турарының падежинде чүве аттарының илередир уткалары:
- Кылыгның туружу: шаңда тур, ховуда оъттап чор, сугда чемнеп тур. Мындыг таварылгада кылдыныг амгы үеде бооп турар, чүве ады болза туруш байдалы болур:
- Ыяш бажында хек эдип олур. Эзимде сыын үнү чаңгыланды.
- Хамык улус доктаалда туруп алган автобус манавышаан.
- Офисте чиктиг чүүлдер бооп турар дээр чорду.
- Мында таакпы сатпайн турар.
- Кылыгның үези: 9 шак чартыкта, кезек үе болганда, ужуражыг соонда, үнериниң бетинде. Чижектери:
- Ол үеде меңээ ындыг билиглер чок турган.
- Кезээде мугур 8 шакта кээр-дир силер аа.
- Дүүн бис театр тудуунга беш шакта улуска дузалажып ажыл кылдывыс.
- Бар/чок, хөй/эвээш деп чижектиг демдек аттары биле илереттинген сөглекчилиг конструкцияларга база туруш байдалы азы немелде бооп ажыглаттынар:
- Ооң медеглелинде онза солун чүве чок болган.
- Оларның аразында күзелдиг кижи көңгүс эвээш.
- Черивисте, чуртувуста чечек-даа бар, чимис-даа бар. (Ырдан)
- Турарының падежинде чүве ады чамдыкта чоокта эрткен үениң кылыг сөзү биле база ажыглаттынар:
- Хөлде балык чемнеди.
Литература
[эдер | вики-сөзүглелди эдер]- Амгы тыва литературлуг дыл [Текст] : [Лексикология болгаш, семасиология, фразеология, фонетика, морфология] / Ш. Ч. Сат, Е. Б. Салзымаа. — Кызыл : Тываның ном үндүрер чери, 2003. — 131, [1] ар.
- Тыва дыл [текст]: Ортумак школаның 10-11 класстарынга шенелде өөредилге ному / Ойдан-оол А. К., Ондар Б. К., Доржу К. Б., Куулар Е. М. — Кызыл: Тываның Ю. Ш. Күнзегеш аттыг ном үндүрер чери, 2007. — 270, [1] ар.
- Исхаков, Ф. Г. Грамматика тувинского языка [Текст] : Фонетика и морфология / Ф. Г. Исхаков, А. А. Пальмбах ; Акад. наук СССР. Ин-т языкознания. Тувин. науч.-исслед. ин-т языка, литературы и истории. — Москва : Изд-во вост. лит., 1961. — 472 ар.