Тываның эң эртеги үези

Ол үеде чурттап турган кижилериниң чурталгазын археология материалдарындан билип аап болур бис. Алдай-Саян девискээринге дөрт аңгы кижи төрелгетени чуртап турган. Ол болза Эректус (лат. Homo erectus), Денисов кижи, Неандертал кижи (лат. Homo neanderthalensis), Амгы үенин кижизи (лат. Homo sapiens). Кижи төрелгеттен Африкадан үнген. Шаг шаанда аңгы-аңгы дүрзүлүг, хевирлиг кижилер чурттап чораан. Амгы үеде чүгле Homo sapiens деп хевири арткан.

Эң эртеги даш век (Палеолит)

Алдыы палеолит (700 - 100 хире муң чыл бурунгаар үргүлчүлээн).

Ол үеде Африкага Homo erectus (Эректус) деп кижилер чуртап чораан. Хамык кижилерден эң баштай чүгле олар Евразия делгеминче көжүп үнген бооп турар. Кажан Мурнуу Сибирже Эректустар көжүп кээрге ынчан Тываның палеолиди эгелээн деп болур. Тывага хамаарыштыр Эректустуң Ашел культуразы илереттинер. Ол культура 700 - 100 муң чылдар иштинде үргүлчүлээн. Африкага ол үелерде 3 үш аңгы кижи төрелгетени тыптып бодарап келген. Үжелээ Эректустан укталган. Кезек Эректус кижилери эволюцияның салдары биле өскерлип тургаш чаа кижи хевирлеринче шилчий берген. Чаа кижи төрелгетениң тывылган ужуру Homo erectus (Эректустуң) организиминге бооп турган өскерлиишкиннерден, мутациядан хамааржыр. Чырык өртемчей кырынга эң баштай 640 хире чыл бурунгаар Денисов кижилери бодараан. Соонда 500 чыл бурунгаар Неандертал кижи аңгыланып тывылган. Ол-ла үеде чүгле арай орай, 200 чыл бурунгаар Амгы үениң кижизи тыптып келген.

Тывада даш вектиң үезинге хамаарышкан даш чепсектер бар. Homo erectus ажыл-агыйынга ажыглаар дашты тааржыр хевирлиг кылдыр чидиде чонуп аар. Ындыг даш-биле үнүштер дазылдарын казар, чүнү-даа үзе соп, кезип ап болур. Эң баштай Тывага Эректустар амыдырап турган. Ашел үезиниң бүдүүзүнде Неандертал кижилер база көжүп келген. Эректустуң ажыглап турган чепсектерин Таңды-Ууланың мурнуу эдээнде, Торгалыг суурнуң чанынга тыпкан. Ол болза 100 муң чыл бурунгаар кылдынган херекселдер-дир.

Ортаа палеолит (100 - 45 муң чыл бурунгаар үргүлчүлээн). Бо үеде Денисов биле Неандертал кижилери Евразияже көже берген. Сөөлзүредир 76 хире муң чыл бурунгаар Азияның девискээринге Амгы үениң кижизи база тарап эгелээн. Ортаа палеолит үезинде Алдай-Саян девискээринге чурттап турган кижилерниң культуразын Леваллуа-мустьер деп адаар. Мустьер культуразын база-ла б. э. ч. 300 - ден 20 чылга чедир үргүлчүлээн. Амгы үениң кижилери Алдай-Саян девискээринге 50 хире муң чыл бурунгаар көстүп келген. Homo sapiens-тиң матералдыг культуразы Неандертал биле Денисов кижилеринден көңгүс ылгалбас. Олар шупту ажыл-агыйынга чаңгыс аай дөмей херекселдерни ажыглап турган. Неандертал кижизи Амгы үениң кижизинден угаан-медерели-биле, дыл-домааның сайзыралы-биле база ылгалбас. Денисов биле Неандертал кижи төрелгетени бойдустуң балыы, аң-меңи-биле амыдырап-чурттап турган. Ол ийи аңгы кижи төрелгетени бот-боттары-биле аразында харылзашпас. Харын-даа бот-боттарындан чаштынып, сестир турган. Ынчалза-даа олар чүс-чүс муң чылдар иштинде чаңгыс улуг девискээрге кожа чурттап турган. Сибирьге Амгы үениң кижилери көстүп кээрге Денисов биле Неандертал кижилери чоорту чиде берген.

Төп Азияның калбак девискээринге чурттап турган кижилер чаңгыс аай дөмейлешкек даш чепсектер ажыглап турган, маңаа Алдай-Саян девискээри база хамааржыр. Улустар ажыглаар чепсектерин тускай леваллуа аргазы-биле чонуп алыр турган. Леваллуа аргазы-биле кылырда дашты баштай чогуур хевирлиг кылдыр чонуп аар. Оон ол белеткеп алган дажындан херек чидиг кезектерни хоора соп аар. Хоора соктунган кезектерниң хевирин кижи боду чогаадып таарыштырар, даштан кандыг-даа чепсек кылдынып болур. Кылган чепсектер хевири аңгы: кески, сүргү, чыда огу ышкаш хевирлии база бар. Даштан чепсек кылыры берге, баштай таарышкан дашты тып шилип алыр херек, соонда ону кылырда мергежилдиг кижи херек. Даштан кылган херекселдерни ийи бөлүкке аңгылаштырып болур: 1) Өвүрде бурунгу аңчы-балыкчы кижилериниң кылып турган чепсектери. 2) Хемчик, Улуг-Хем улузунуң чонуп кылып турган чепсектери, олар колдуунда сай дажын буза чонуп турган. Тывада Мустье культуразы 25-18 муң чыл бурунгаар доозулган. 25-18 муң чыл бурунгаар Тывага дошкун соок агаар туруптарга кижи саны кызырылган, чамдык черлерге кижилер шуут чурттавайн барган. Неандертал кижилер куйларга, чадырларга чурттап турган. Улус аңнаар болгаш чаңгыс черге үр чурттавайн чорааннар. Аң-мең ол үеде сезик турбаан, аң кедээн аңчы чаштып союп чеде бергеш чыдазын октаптар хире турган. Аңнаар херекселдериниң аразында болас база турган. Боласты шывыдаарга ол аңның буттарын ораай кааптар азы чок болза бажын орта дээр болза аң азы куш моорап дүжер.

Үстүү палеолит (16 - 10 муң чыл бурунгаар) Бо үеде Сибирниң балыкчылары, аңчылары чоорту-чоорту Америка девискээринче сыстып эгелээн. Америка онзагай, кайгамчык оран. Ооң мурнунда Америкага кижи төрелгетени черле чурттап чорбаан. Америкаже Неандертал-даа, Денисов кижилери-даа, Эректус-даа көжүп четпээн, эң бир дугаар Амгы хевирниң кижизи ынаар көшкен. Американың ол үеде мегафауназы база кайгамчык болур, аңаа ол үеде Азияда чок дириг амытаннар амыдырап, Азияга өспес үнүштер өзүп турган.

110 муң - 9600 чыл бурунгаар Сибирьниң соңгу чартыынга доштар калбаа-биле чаттылып турган. Ол үени Сөөлгү дошталыышкын үези дээр. Ол үеде агаар сооп кээрге меңги доштар улгадып мурнуу чүкче сойлуп турган, чылып кээрге доштар эрип каап соңгуу чүкче аткаарлай бээр. Соңгу чүктүң доштары улгатканда бедик таңдылар дургаар бадып турган. Алдай-Саян девискээринде таңдыларда аажок кылын меңги-доштар чаттылып турган. Чүгле кудургайда хову черлерге дош турбаан. 9700 - 9600 чылдарда ол меңги доштар шуптузу эрип калган. Эрээн доштар суу амгы үениң хөлдер биле хемнерин чаяаган. Чүгле бедик таңдыларда Сөөлгү дошталыышкын үезиниң меңгилери артып каан. Тывада Мөңгүн-Тайга бажында чайын безин төндүр эривес дош чыдып чыдар. Ол меңги дош Сөөлгү дошталыышкын үезинден бээр чыдып турар.

Ортаакы даш век (Мезолит)

Улуг дош эрип эстип каарга, мегафауна чидип арлы бээрге Мезолит эгелээн. Хурааңгайлаар болза Алдай-Саян чуртунга Мезолит 9 - 5 муң чыл бурунгаар үргүлчүлээн. Улуг аң-мең чиде бээрге чыда-биле аңнаары бергедей берген, ча-согун биле аңнаары нептерей берген. Мезолит үезинде кижи саны база кызырлы берген, эртеги үелерде ышкаш улус чаңгыс черге бөлүк чурттавас апарган. Оран-таңдыга өг-бүле бүрүзү аңгы көжүп амыдыраар апарган.

Плейстоцен мегафауназы. Алдай-Саян девискээринге мага-боду кончуг улуг амытаннар чурттап турган. Ол амытаннар 10 - 8 муң хире чыл бурунгаар чиде берген. Мегафаунаның читкен чылдагааны тодаргай билдинмес. Бо айтырыгга хамаарыштыр эртемденнерде 2 бодал бар.

1. Денисов биле Неандертал кижилер ол амытаннарны дыка үр, муң-муң чылдар дургузунда аңнап келген. Ынчалза-даа мегафауна хораваан-даа, читпээн-даа. Амгы үениң кижизи Төп Азия, Сибирь девискээринче көжүп келгеш төтчеглекчи чазый чаңы-биле шаандагы мегафаунаны чок кылдыр узуткаан.
2. Климат өскерилгенинден мегафауна читкен деп бодап турар. Чогум Улуг дошталыышкын үезинде Сибирьниң климады бирде чылыгып, бирде аажок сооп турган, ынчалза-даа мегафауна амытаннары шуут читпээн. Үе-шаг бергедээрге ол амытаннар саны кызырлы бээр, чылып кээрге дириг амытаннар саны көвүдей бээр.

Мегафауна амытаннарының чижээ: Дүктүг мамонт (лат. Mammuthus primigenius) Тожу биле Каа-Хемге тывылган мамонт азыглары Алдан маадыр аттыг музейде шыгжаттынып турар. Улуг мыйыстыг сыын (лат. Megaloceros), Дүктүг носорог (лат. Coelodonta antiquitatis), Куй арзылаңы (лат. Panthera leo spelaea), Хову бизону (лат. Bison priscus), Куй адыы (лат. Ursus spelaeus), Азыглыг диис - Гомотерия (лат. Homotherium), Коргунчуг бөрү (лат. Canis dirus), Овцебык (лат. Ovibos moschatus), Черлик сарлык. Амгы черлик сарлыктар чүгле Төвүттүң бедик сыннарында оъттап турар. Черлик аът Тарпан (лат. Equus ferus ferus). Черлик аът Евразияның делгем ховуларынга оъттап чораан. Амгы үеде черлик аъттар шуут артпаан. Пржевальскийниң аъды Equus ferus ferus - тан арай өске бооп турар.

Келир үениң шинчилелдери

Тываның палеолиди таптыг шинчилеттинмээн. Палеолит үезинде чурттап чораан кижи сөөктерин тывары аажок берге, археологтар чүгле даш чепсектер азы бузундулар тып ап турар. Тааржыр сөөк, даш чепсектерни Мөренниң куйларындан тыпса чогуур болур, база-ла улаштыр Өвүр кожуунда бурунгу улустуң турлагларын казып тып алза эки-ле. Ортаакы палеолиттиң Үстүү палеолитче үе-шагның аайы-биле шилчи бергени таптыг илереттинмейн турар. Чүге дизе 23-20 муң чыл бурунгаар чер кырынга кончуг дошкун соок дүшкен.

Дөс

1. Свод археологических памятников Республики Тыва. Составитель И. У. Самбу. Министерство культуры РТ, Тув. отд. Всероссийского общества охраны памятников истории и культуры, ТНИИЯЛИ. Типография Госкомитета по печати и массовой информации Республики Тыва. Кызыл - 1994, с. 192

Эң эртеги үелер. Даш векке хамаарышкан материалдар.

1. Аддис-Абеба – Горно-Алтайск – Порт-Морсби: маршрут длиною в ДНК
2. История Тувы. Т. I. Глава I. Древнекаменный век// В 2 т. Т. I. 2-е изд., перераб. и доп./ Под общей ред. С.И. Вайнштейна, М.Х. Маннай-оола. Новосибирск: Наука, 2001. 367 с.
3. Электронный информационный журнал. Новые исследования Тувы. № 3, 2009 г. К 80-летию национального музея Республики Тыва./ С. Н. Астахов. Древний каменый век Республики Тыва (итоги изучения и перспективы исследования).