Тыва кыстың чажы
Тыва кыстың чажы
Тыва кижилер кижиниң чажын чурум ёзугаар таарып хылбыктап чораан. Уругнуң бажын үш харлаанда хылбыктаар, ада-иези белеткенип, арат чонун чалап, шайлап, чаш уругнуң бажындан ийи-үш хылды алгаш, кыргый кескеш ада-иезинге дедир ак кадакка ораап бээр. Келген улустар шупту омак хөглүг келгеш, чаш уругну чыттаар: «арыг-силиг болур сен, ужу-бажың өгбеңейнип турба, хирлиг-чамныг болба уруум, Өршээ хайыракан» деп алгап йөрээп чугаалаарлар. Үш харлаан уругнуң бажын таарып келген кижи бүрүзү белек селээн бээр. Кижи бүрүзү мал-магандан эгелээш бар-ла бүгү солун чүүлдерге чедир шуптузун бээр.
Уруг бажын таарар хачыны ак кадак-биле кадактап алыр. Кадактыг хачыны уругну долгандыр сунарга, уругну долгандыр улустуң шуптузунга бажын хылбыктадыр. Хылбыктап алган соонда кыс уругнуң ийи талазынга сай чажын кыргывас, арттырып каар, оол уругларга болза кежеге орнун артырып каар. Ынчангаш ол уругларга боттары өскүжеге чедир ол чаштары чоруур.
Кыс апарган уругларның чаштары өзүп кээрге, он хар ажа бергенде ийи чара өрүүр. Ийи чара өрээш орта боошкунну болза баглаар. Ол боошкуннар ийи салбак, үш салбак, дөрт салбакка-даа чедир туруп болур. Чинчилиг салбакты бажы кылып ап болур. Ол сай чаштыг бичии уруглар өзүп, улуг апарып, он чеди, он сес четкеш, ашакка баар апарганда, уругнуң чажын уругну дүгдеп айтырыпкан сөөлүнде, кудаже баарының бертинде, үш чара өрүүр.Үш чара өрээштиң, үш дугаар ортузунда ышкаш өргүннеп кылып каан чаваганы кылыр. Чаваганың бажынга ыяап-ла кызыл чинчи турар.
Ынчангаш «кызыл чинчи баштаңгыдан чыда калбас» деп болза тывалар кызыл чинчини аажок хүндүлээр. Ийи талазынга чажынга чалаа-кара турар, чалаа-кара уругнуң чажынга улай өрээштиң, өрүп бадырып каан кара хендир болур. Кара хендирни курлакты эртир өрүп бадырыпкан. Адаан эрттир салбактап каар. Ынчангаш ол кара хендирлиг салбактыг чажын хэрээжен кижи куру-биле каттай куржанып алыр. Ол ажыл херээнге шаптыктавазы-биле кады куржанып алыр. Ол чашты хүннүң болза өөрүп турбас. Ынчангаш дүне-даа болза, ол чалаа-каразы сыртыкка кады хонар. Ооң соонда улустар дөртен хар ажып улгады бергенде, ам бажын ажаап, чалаа-каразын кылыр үези эртип, арай кырый берген үезинде, улустуң, харын ам чамдык улус элээн чоруур. Чамдык улус чажын болза кыскаладыр кулактың адаандан кылдыр кыргып каааптар чажын. Кыргып каан чажының чалаа каразын ам эң-не ынак уругларынга болза белекке бээр. А кыргып каапкан чажының дүгү-биле, тыва улустар ол дүктү болза октавас. Өгнуң кырынга азы базырыынга болза каттай эжип алырга, кончуг чараш кара болуп, кижиниң чажының дыка оңмазын болза тывалар эскерип чораан.
А ооң сөөлүнде ол кижиниң бажының дүгүн узатпайн кыргып чорааш ажаап чорда, улуг апаргаш алдан хар ажа бергенде, ам шуваганчы апарган узун баш эдилей албас, бажын ажаай албас болуп кырый, азыралга кире берген үеде, аал ишти чыглып алгаштың шай хайындырып шайлааштың, кырган кижиниң бажын ам дөңгүрертир кыргыыр. Ынчан ам дөңгүр баштыгтан эгелээш херээжен кижи шуваганчы деп атты эдилей бээр. База-ла алгап йөрээп тургаш кыргып каар. Ол кижиниң бажын ынчангаш бичии уруглар көргештиң, ада-иезин кырган-авам кырган-ачам ийилээн, ийи ашак кижи-даа ышкаш деп бичии уруглар эскерип чугаалажып чорааннар. Ынчангаш тыва улустар бо-ла езулалдарны эрте бурунгу шагдан тура сагып чорааны солун-тур.
Кескен чаш дүгүн өртедиир азы кижи тыппас черлерге чажырар чаңчыл бар.