Тыва чугаада ийи эринниң ажык эвес үннери

Википедия деп сайттан

Тыва чугаада шимээнниг ийи эринниң ажык эвес үннерин сайгарып көрген арын-дыр.

Фонема [p̳ʿ][эдер | вики-сөзүглелди эдер]

Фонема [p̳ʿ] — ажык эвес, шимээнниг ийи эринниң аастың хаалчак дүлей тыныштыг, күжениишкини дески, күштүг үн.

Үннүң хевирлери[эдер | вики-сөзүглелди эдер]

Бо фонема 4 аңгы аллофонуг «pʿ», «pʿ ́», «pʿ̊», «pʿ ́ ̊». Бижикке ону п деп үжүк-биле айтып бижиир.

Артикулястыг шынары[эдер | вики-сөзүглелди эдер]

Па! деп сөсте алдыы биле үстүү эрин так дуглуг. Ийи эринниң шыңганнары дыңзыг тудуш, ол аразында аас иштинге агаар базыышкыны тывылгаш эриннер ажыттынар орта, агаарның үнген частыышкынныг даажы дыңналыр. Ажык үн мурнунга частып үнген агаарның даажы кулакка дыка тода дыңналыр.

Дааштыг частыышкын ол үннүң тыныштыг шынарын илередип турар. Ону аспирация дээр. Кижиниң алдыы эрини үстүү эринге бодаарга идекпейлиг орган болур. Чымчак одуругнуң «ɪ», «ε» деп үннери-биле хаалчак эриннер азыы бичии шөйлү бээр.

Сөс иштинде туружу[эдер | вики-сөзүглелди эдер]

Чүгле сөс эгезинге чоруур. Сөстүң бажын ээлеп турар. Өк-биле адаар үннер мурнунга турбас. Ол үн соонга кыска ажык үннер туруп турар. Ол үннүң соонга узун үннер ийи-чаңгыс таваржыр. Чижээ: пээ! «p̳ʿε:».

V=: пар «pʿar», пага «pʿaƣa», пиң «pʿɪŋ», педилээр «pʿ ́dɪl ́ε:r ́», пор «pʿ̊ɔr̊», пөш «pʿ̊øʃ ́ ̊», пөгер «pʿ ́ ̊ γεr ́».

Үннүң шынары[эдер | вики-сөзүглелди эдер]

Тыптыр чериниң аайы-биле[эдер | вики-сөзүглелди эдер]

Ийи эринниң, аастың ажык эвес үнү. Эриннер так кылдыр хаглы берзе кырыккы эринниң шынганы адаккы эирнге бодаарга элээн күжениишкинниг турар. Ынчап кээрде идекпейлиг органы үстүү эрин болур. [p̳ʿ] деп үннү адаап турда эриннер күженири күштүг болур.

Шаптык хевириниң аайы-биле[эдер | вики-сөзүглелди эдер]

Хаалчак ажык эвес үн. Бо үннү кижи адап турунда үннүң эң сөөлгү фазазында тыныштыг частыышкынныг дааш илереп кээр. Ол даашты хемчээр херекселдер тода бижип алыр-дыр.

Үн киржилгези-биле[эдер | вики-сөзүглелди эдер]

[p̳ʿ] деп фонема үн киржилгези-биле чүгле дүлей болур.

Хуусаа-хемчээли[эдер | вики-сөзүглелди эдер]

Пневмоосцилограмма анализи ёзугаар [p̳ʿ] деп фонема чүгле дүлей хаалчак-частыышкынныг боор-дур, ооң хевирлери: «p͜φ», «p͜wwc̳», «p͜φβ̳ > c̳», «p͜φφ̳c», «p͜φβ̳ʿ > a̳ʿ».

Ол үннүң бижиткен программазын көрүп көөр болза баштайгы фазада так хаглыг аас иштинге агаар базыынкыны тыптып келир. Пневмоосцилограмма графигинде хенертен өрү көдүрүлген синусоида шыйыы тыптып келир. Сөөлгү фазада эриннер часты бергенде чаъстыышкынныг агаар аас иштинден үрдүнүп үне бээр. Графикти көөр болза ол үеде сырый өрү-куду калбаңнаан ыргак шыйыглар тыптып келир, ол ыргак шыйыг чоорту ажык үннүң хевиринче шилчи бээр.

Үш кижиниң үнүн 5 катап хемчээген соонда үргүлчүлээн үези-биле үннүң тода хуусаазы 107,9%-167,5%, ортаа хуусаазы 107,8%.

  1. Экскурсия. Үннүң адаарда баштайгы кезээ хаалчак ниити үргүлчүлээн кезээ 47,8%-98,7%, ооң ортаа хемээли 78,0% хире болур.
  2. Экспозиция. Ортаакы кезээ өдүглүг тыныштыг кезээниң үргүлчүлээн ниити хемчээли 16,7%-37,9%, ортаа хемээли 23,3%
  3. Рекурсия. Адак сөөлгү ажык үн чанынга тыптып кээр ыыткырзымаар кезээ 9,3%-13,7% хире узун болур.


Фонема [p̲][эдер | вики-сөзүглелди эдер]

Фонема [p̲] — ажык эвес, шимээнниг ийи эринниң аастың хаалчак азы кызаалыг, дүлей азы ыыткыр тыныш чок, күжениишкини дески эвес, кошкак үн.

Үннүң хевилери[эдер | вики-сөзүглелди эдер]

Бо фонема 12 хевирлиг: «p», «p ́», «p̊», «p ́ ̊», «b», «b ́», «b̊», «b ́ ̊», «β», «β ́», «w», «w ́».

Бо фонеманы бижикке үш аңгы үжүк-биле айтыр.

  1. б деп үжүк-биле «p», «b», «β», «w» дээн хевирлиг үннерни айтыр.
  2. п деп үжүк-биле «p» дээн хевирлиг аллофон үннерни айтыр.
  3. в деп үжүк-биле «β» биле «w» деп үннерни айтыр.

Артикулястыг шынары[эдер | вики-сөзүглелди эдер]

Фонеманың артикулястыг шынары чаңгыс аай эвес, ооң оозу чанында турган ажык үннерден хамааржыр.

Сөс бажынга, ажык үн мурнунга «p» деп үннү адап турурунда эриннер хаглыг тутчу бергенде идекпейлиг орган адаккы эрин, үстүккү эрин идекпейлиг эвес. Эриннер шыңганнарының тутчу бергени быжыг эвес. Эриннер частып кээрге аас иштинден күштүг эвес тыныш чок агаар үрдүнүп үнер, [p̳ʿ] деп фонемага бодаарга ол тыныштыг эвес. Сөс ортузунга, ажык эвес үннүң соонга-мурнунга тургаш [p̲] деп үннүң артикулястыг шынары шак-ла ынлыг.

Ийи ажык үн аразынга турар «β» деп үннү адап турунда ийи эрин чоокшулап кээр, эриннер так кылдыр хагдынмас, эриннер аразында дыка чиңге өдүглүг чер тыптып кээр. Ол өдүглүг черден аггар үнер. «w» деп үннүң артикулястыг шынары база шак-ла ындыг, бичии ылгалып турар чүвези дээрге эриннер аразында өдүглүг чер арай-арай делгем болур. «w» деп үн япон дылда わたし — мен дээн уткалыг "ваташи" деп сөстүң эң бажында турар үнге дөмейзимаар-даа ышкаш. «β» деп үннү чымчак одуругнуң үннери-биле адаар болза кижи эрни ийи кыдынче бичии шөйлү бээр. Чижек: диви «t̲ɪβɪ».

Сөс иштинде үн туружу[эдер | вики-сөзүглелди эдер]

«p», «p ́», «p̊», «p ́ ̊» деп үннер сөстүң эң бажынга, ажык үн мурнунга турар V=:
бар «par», бер «p ́εr ́», буга «p̊ʊƣa», баш «pa˘ʃ͘», бөрт «p ́̊ø˘rt», будук «p̊ʊ˘dʊ˘q̊», бүрү «p ́ ̊ ʏr ́ ̊ʏ», бүдүн «p ́ ̊ʏ˘d ́ ̊ʏ˘n ́ ̊».

Сөс иштинге, ажык эвес үн мурнунга =VC1V=:
аптара «aptara», эптээр «εp ́t ́ε:r ́», хепкер «xεp ́kεr ́», хапса «χapsa», хопчу «χ̊ɔp̊ ħʃ ́ ̊ʊ», чөпкүр «ħʃ ́ ̊ø˘p̊ k̊ʏ˘r ́ ̊».

Сөс иштинге, ажык эвес үн соонга =VC1V=:
атпа «a˘tpa», аспак «aspaq», кокпа «q̊ɔ˘q̊pa˘», коошпа «qɔ:ʃ ͘ ⁠ ̊ pa», деспи «t ́ε˘s ́p ́ɪ˘», дүпкү «t ́ ̊ ʏ˘p ̊k̊ ʏ˘».

Сөстүң адак сөөлүнге, ажык үн соонга =VC: хап «χap», хеп «xεp ́», хоп «χ̊ɔp̊», дүп «t ́ ̊ʏp ́ ̊».

«b», «b ́», «b̊», «b ́ ̊» деп үннер чүгле сөс иштинге аяар ажык эвес үннер соонга тыптыр. =VC3V=:
самбың «sa˘mbы̅˘ņ», сембии «s ́εm ́b ́ɪ:», бөмбүк «b ́ ̊ øm ́ ̊ b ́ ̊ ʏk», домбуу «t̊ ɔm̊ b̊ ʊ:», калбак «qa˘ɬba˘q», челбиир «ħʃ ́ε˘lb ́ɪ:˘r ́», арбай «arbaj».

«β», «β ́» деп үннер сөс иштинге, ийи ажык үн аразынга тыптыр =VV=: ава «aβa», иви «ɪβ ́ɪ», сывы «sы˘βы˘». Сөс иштинге аяар ажык эвес үннер соонга тыптыр =VC3V=:
арбын «arβы̅n», сербээ «s ́εr ́β ́ε:», дегбээн «t ́εγβ ́ε:n», элбек «ε˘lβ́ε˘k», шөйбек «ʃ ́ ̊ øjβ ́εk».

«w», «w ́» деп үннер сөс иштинге, эрин-биле адаар ажык үн аразынга тыптыр =V ̊ C3V ̊=:
довук «t̊ɔ˘wʊ˘q̊», дүвү «t ́ ̊ʏw ́ʏ». Сөс иштинге аяар ажык эвес үннер соонга тура, эрин-биле адаар ажык үн аразынга тыптыр =V ̊V ̊=: олбук «ɔlbʊq̊», тууйбу «t ́ ̊ʊ:jwʊ», курбусту «q̊ʊr̊wʊs̊t̊ʊ», хүлбүс «x̊ʏɬ̊wʏs̊».

Үннүң шынары[эдер | вики-сөзүглелди эдер]

Тыптыр чериниң аайы-биле[эдер | вики-сөзүглелди эдер]

Ийи эринниң, аастың ажык эвес үнү. Эриннер так кылдыр хаглы берзе адакы эрин шынганы үстүү эирнге бодаарга элээн күжениишкинниг апаар. Ынчап кээрде идекпейлиг органы алдыы эрин болур. [p̳ʿ] деп фонема-биле бодап деңнээрге [p̲] деп фонеманы адаарда эриннер күженири кошкак болур.

Шаптык хевириниң аайы-биле[эдер | вики-сөзүглелди эдер]

Чаңгыс аай чүве чок, хаалчак-даа, кызаалыг-даа хевиринде тыныш чок.

V=, =VC1V=, =VC1V=: хаалчак тыныш чок болур.

=VV=: кызаалыг болур.

=VC3V=: хаалчак, чамдыкта кызаалыг-даа боор. Шуптузу тыныш чок.

Сөс бажынга [p̳ʿ] биле [p̲] деп үннер солчур болза сөстүң лексиктиг утка-шынары база солчу бээр. Мооң ужурунда [p̲] деп үннүң туружун тускай фонема кылдыр аңгылап алган. Ол ийи фонеманың дөмей, кол ылгалыг чүвези аас-дыл күжениишкини-биле күштүг-кошкак деп, оон ыңай аспирация талазы-биле тыныштыг/тыныш чок деп ол ийи шынар-биле ылгалыр.

Үн киржилгези-биле[эдер | вики-сөзүглелди эдер]

Мында чаңгыс аай-чүве чок. Бирде ыыткыр, бирде дүлей, бирде аяаар кылдыр дыңналыр. [p̲] деп фонема кызаа апаар болза азы ыыткыр, азы аяар апаар. Сөс бажынга, ажык үн мурнунга дүлей болур.

Хуусаа-хемчээли[эдер | вики-сөзүглелди эдер]

Сөс эгезинге, ажык үн мурнунга V= ол фонеманың мындыг хевири бар: «p͜φ», «p͜β̄ > β», «p̊͜φ̊ > w», «p'͜φ' > β'», «p'͜ ̊ w' > w'», «p̊͜ w».

Cөс ортузунга, дүлей ажык эвес үн мурнунга |=VPC1V=| фонеманың дараазында хевирлери бар: «<βpφ», <«βp>φ̄ », <«β'p'φ'», «wp' ̊ φ'», «wp ̊ w», «w'p̊ 'w», «w'p̊ >ψw».

Cөс ортузунга, дүлей ажык эвес үн соонга |=VC1PV=| фонеманың мындыг хевирлери бар: «φpβ», «ð'p'φβ'», «φpʷ», «ðpʷ», «wpw», «w 'p' w'».

Ийи ажык үн аразынга =VCV= фонеманың мындыг хевирлери бар: «βββ», «βββ̄», «β'β'β'», «www», «w'w'w'», «ww».

Сөс иштинге, аяар ажык эвес үн соонга =VC3βV= фонеманың мындыг хевирлери бар: «'bβ», «'bβ», «b̊ ' », «j > βββ», «ð > βββ», «ð > β'b'β'», «r > βbβ», «r̊ > www», «γ > βββ».

Cөстүң адак сөөлүнге ажык үн соонга =V = фонеманың мындыг хевирлери бар: «p >», «β'p'», «wp̊», «w'p' ̊ >», «ββφ», «β'p'φ'», «w», «w̅ 'p' », «βp > ».

Сөс эгезинге, ажык үн мурнунга «p» деп үн

  1. Экскурсия. Үннүң эге фазазы чамдыкта тода билдиртпес. Программаның графигинде ол кошкак импульс-биле илереп кээр.
  2. Экспозиция. Үннүң ортаа фазазында ийи эрин тутчу бээр.
  3. Рекурсия. Үннүң сөөлгү фазазында эриннер часты бээрге дааш дыңналыр. Графикте аажок сырый кыска өрү-куду калбаңнаан шыйыглар бижиттине бээр. Чоорту ол ол ыргак шыйыглыр ажык үннүң хевиринче шилчи бээр.

Ынчап кээрде бо үннүң чүзүн-бүрүн «p͜ᵠᵝ» деп хевирлери дүлей хааглыг ажык эвес үннер болур. Үннүң сөөлгү фазазында ажык үн-биле тутчу бергенде дүлей, кызаалыг, бичии ыыткырзымаар кезектиг болур.

Сөс иштинге, ажык эвес үн мурнунга үннүң «ᵝp͜ᵠ˃» деп хевири

  1. Экскурсия, ыыткырзымаар кызаалыг.
  2. Экспозиция. Үннүң ортаа фазазында ийи эрин тутчу бээр.
  3. Рекурсия чок боор, азы ховар таварылгада чиңгежек кызаа «ᵝp͜ᵠ̄ ˃» деп компонентилиг.

Сөс иштинге, ажык эвес үн соонга =VCPCV= ооң кезектери

  1. Экскурсия: кошкак дүлей чиңгежек кызаа компонентилиг.
  2. Экспозиция: хаалчак.
  3. Рекурсия чиңгежек кызаалыг компонентилиг.

Сөстүң сөөлүнге, ажык үн соонга «p» деп үннүң хевирлери болза

  1. Экскурсия ыыткырзымаар кызаалыг компонетилиг.
  2. Экспозициязы хаалчак.
  3. Рекурсия дүлей кызаалыг компонентилиг, ийи фазалыг үннер база бар оларда үннүң сөөлгү фазазы чок.

Сөс ортузунга, ажык үннер аразынга «β» биле «w» деп үн колдуунда ыыткырзымаар кызаалыг ажык эвес үн боор. Бо ийи үнге графиктерде дыйлагар шыйыглар дааш чогун илередип турар. Ооң уржуунда ол ийи үн ыыткырзымаар шынарлыг.

«β» биле «w» деп үннүң шала дааштыг шынары «ɪ» биле «ы̅» деп үннер аразынга көстүп келир. Чижээ: иви «ɪβ̄ 'β̄'β̄ 'ɪ», сывы «sы̅ β̄ 'β̄'β̄ ' ы̅», ол дээрге экскурсия биле рекурсияның чиңге кызаалыг компонентизи-дир.

«ɔ», «ʊ» деп эрин-билее адаар үннер чаныга оларның графикте демдээ ажык үннерниң шыйдынган демдээнге дөмей боорга ажык эвес үннүң компонентизин ажык үннүң компонентизинден ылгаары дыка берге.

Сөс иштинге, ажык эвес үн соонга [p̲] деп фонема «b», «β», «w» дээр хевирлерлиг. «b» деп үн аяар үннер соонга турар. Албан «m» деп үннүң соонга турар. «n», «r», «ɬ», «j» деп үннер соонга «b» дээр үн «β», «w» деп үннер-биле солчу берип болур. «b» деп үннүң «b͜ᵝ̄», «b͜ʷ̄» деп хевирлери дааштыг, ыыткыр, хаалчак болур. Рекурсия фазазында ыыткыр чиңге кызаалыг, экспозициялыг хаалчак фазада ооң даажы илереп кээр, үннүң адак сөөлгү фазазында кызаалыг компонентизи тыныштыг болур.

Үннер туружу[эдер | вики-сөзүглелди эдер]

Ийи эринниң шимээнниг ажык эвес үннериниң туружу
№ п/п V= =VV= =VC1V= =VC1V= =VC3V= =VC3V= =V
1. pʿ
2. p β p p β b/β p

Үндезини[эдер | вики-сөзүглелди эдер]

Сегленмей С.Ф. Глава 3. Шумные согласные. 3.1 Губные согласные // Консонантизм тувинского языка. Экспериментально-фонетическое исследование / отв. ред. И. Я. Селютина. — Кызыл: РИО ТувГУ, 2010. — ISBN 978-5-91178-032-6.