Түлбер

Түлбер — шаандагы аймак азы сөөк ады.

Ат-сывы

Латин транскрипция ёзугаар номчуур болза аймак адын tülbär дээр.

Дылы

Эрги түрк дыл.

Чурту

Бии-Хем кожууну. Аймактың улузу Өөк, Туран хемни эжелей чурттап чораан.

Үези

IX-X дугаар вектер.
Чогум Өөк-Туран бижиин IX векте сиилбип кылган деп эртемдээнер санап турар.

Өөк-Туран бижии

Амгы үеде бо бижик Алдан маадыр аттыг музейде турар. Бижиктиң грек-латин транскрипциязы..

(1) qujda qunčujïm özdä oγlïm ajïta äsizim-ä ajïta bökmädim adïrïltïm kinim qadašïm ajïta adïrïltïm

(2) altunlig kešig belimtä bentïm täŋri elimkä bökmädim äsizim-ä ajïta

(3) öčin külig tirig bän täŋri elimtä jämlig bän

(4) üč jetmiš jašïmqa adïrïltïm ägük qatun järimkä adïrïltïm ...

(5) täŋri elimkä qazγaqïm oγlïm nä uz(?) oγlïm altï biŋ jontïm …

(6) qanïm tülbäri qara bodun külig qadašïm äsizim ičičim är üküš är oγlan är küdägülärim qïz kälinärim bökmädim äsizim-ä jïta

Дорт очулгазы

(1) Өөмде кадайым төрээн оглум муңгаранчыын кударанчыын пөкпедим адырылдым кенним, төрелим адырылдым.

(2) Алдын саадак мээң белимде дээр элимге пөкпедим хайыраан халак

(3) Өчин Күлиг Тириг мен дээр элимде дужаалдыг мен

(4) Үш чеден чажымда адырылдым Эгүк Катун черимге адырылдым ...

(5) Дээр элимге олчам оглум чүү ус-шевер(?) алды муң чылгым ...

(6) Хааным, Түлбери кара чон, алдарлыг төрелим, харааданчыын акыларым, эр оглан, эр күдээлерим, кыс келиннерим пөкпедим хайыраан кударанчыын

Очулгага онза тайылбыр.

1. qunčujïm, азы кунчуйум дээрге кадайым дээн уткалыг сөс-түр. Шаанда чамдык амгы сөстерниң утказы арай өске турган. Амгы үеде оолдуң, эр кижиниң авазын кунчуг дээр. Шаг шаанда "кунчуй" деп сөс биле бег кижиниң кадайын адаар турган.
2. Шаг шаанда куй деп сөс ийи уткалыг турган. Бир дугаар утказы дээрге хая дашта куй-дур, Өске утказы дээрге орду азы өг дүр. Ынчангаш куйда кунчуйум деп сөстү ордуда даңгынам азы өөмде кадыным дээн кылдыр билип алыр болза эки.
3. 4 дугаар одуругда Үш чеден чажымда деп сөстер калган кижиниң хар-назынын айтып турар. Үш чеден чажымда дээрге алдан үш харлыымда дээни ол дур. Шаг шаанда тываларның өгбелери саннар атарын арай өске, тускай кылыр бижиир, адаар турган.
4. Эгүк Катун дээрге амгы Өөк деп хем дир. Ол хемни Эгүк Кадын азы Өөк Кадын кылдыр очулдуруп база болур.
5. är oγlan — эр оглан деп сөстү хевээр атырып калдым. Оглан дээрге оол дээн сөс түр. Эр оглан дээрге назыны аныяк маадыр кижи дир. Мында болза калган кижи маадыр, шериг кижилерин бижип айыткан.

Өөк-Туран бижиинде калган кижи хамык көвей төрелдерин айыткан, оозу-биле бо бижик өске бижиктерден сыр ылгалып турар. Кандыг уткалыг Өчин Күлиг Тириг деп кижи хамык дөргүл төрелдерин айытканыл?

Өөк-Туран бижииниң литературлуг очулгазын А. А. Даржай кылган ону Күлтегин. Бурунгу түрктерниң Енисей-Орхон бижииниң тураскаалдары деп номга парлаан.

Салгалдары

XVII-XVIII векте орус улустуң бижиктеринде, Том хемни эжелей Түлүбер деп сөөктүң улузу чуртап турган деп бижип каан. Том хемге чурттап чораан Түлүбер дээр улустуң бир чамдыы орустар аразынга холужуп чиде берген. Өскелери амгы Шор чоннуң Кызыл-гая дээр сөөктүг кижилери-биле төрелдежип алган. Чогум Шор чонда амгы үеде чурттап чоруур Түлүбер деп улустуң салгалдары шаандагы төрээн сөөгүнүң адын утупкан.

Тываларның өгбелери шаандагы Түлүбер деп сөөк адын база утупкан. Ынчангаш амгы тыва чоннуң аразында «бис Түлүбер бис» дээр улус база артпаан.

XVII-XVIII вектерде Том хемге, IX векте Туранга чуртап чораан Түлүбер аймактың улузу төрелдешкек бе? Азы олар бот-ботарынга хамаарыштыр арай өске улус бе? Ол дугайында сураглыг эртемдээнер И. Л. Кызласов биле Л. П. Потапов ботарының бодалдарын илередип бижээн.

• И. Л. Кызласов шаандагы таңмаларны сайгарып көргеш мынча деп бижээн: "Түлүбер аймактың улузу Минусинск ховузундан Кыргыстар-биле кады көжүп келген. Ол дээрге кажан кыргыстар он уйгур аймактың улузун чылча шаапкан турган үеде (IX в.)".
• Л. П. Потаповтуң бодалы-биле: "Түлүбер аймактың улузу Өөк, Туран девискээринге черле чурттап чораан. Кажан Төп Азияга моол күрүнелер тергиидеп эгелээрге Түлүбер аймактың улузу моолдардан дескеш Минусинск ховузун таваргаш чоорту Том хемниң унуга көжүп келген дир. Бис билбес бис, ынчан Түлүбер аймактың улузу шуптузу чуртундан үне көшкен бе, азы оларның чамдыы эрги чуртунга артып каан бе?".

Дөзү

1. Л.П. Потапов. Тюльберы Енисейских рунических надписей. Опубликовано: Тюркологический сборник. 1971. – М.: Наука, 1972. – С. 145-166. Archived 2012-02-09 at the Wayback Machine
2. Тюркские Енисейские эпитафии. Граматика, текстология. / И. В. Кормушин. [отв. ред Д, М. Насилов]; Ин-т языкознания РАН. — М.: Наука, 2008. — 342 с. — ISBN-978-5-02-036260-4.