Төлес

Төлес — шаандыгы аймак азы сөөк ады-дыр.

Ады

Сөөк адын латин транскрипция ёзугаар номчуур болза toläs дээр. Чүс-чүс чылдар эрткен тудум, чоорту ол сөс тыва дылда 'түлүш' кылдыр өскерли берген.

Чурту

Төлес аймактың улузу каяа чурттап чорааныл, ону даштарның тиккен черинден билип ап шыдаар бис. Амдызында «төлес» деп аймак дугайында 3 даш төөгүлеп турар.

• Е-48, Абакан.
• Е-55, Тывадан, даштың тиккен чери билдинмес.
• Е-147, Ээрбек I.

Енисей бижик

Е-147. Ээрбек I, бо үеде Алдан маадыр аттыг музейде шыгжаттынып турар.

Бижиктиң одуругларын дашта сиилбээн аайы-биле сан-биле айыткан. Латин транскрипция.

(1) jiti jägirmi jašïmda män täŋri elimkä qara boldïm bökmädim ajïta äsni

(2) quida qunčujum-a bökmädim buŋa özdä oγlïmka bökmädim ajïta buŋa

(3) oγlan atïm järlig čor täŋri elimdä tägzinmišim toläs alp tarqan atïmqä bökmädim

(4) kök täŋridä äsiz kün aj ärmiš jaγïz järdä äsiz el qan ärmiš bökmädim ajït-a äsizä

(5) bodunma boqunma bökmädim ajïta äsizimä uluγïm kičigimä bökmädim ajït-a äsizlärimä

Дорт очулгазы

(1) чеди чээрби чажымда мен дээр элимге кара болдум пөкпедим кударанчыын

(2) куйда кунчуйумга пөкпедим муңгак бодум оглумга пөкпедим кударап муңгарадым

(3) оглан адым Йерлиг-чор дээр элимде эгилзимзе төлес Алып Таркан адымга пөкпедим

(4) көк дээрде хайыраан хүн ай турган куу черде хайыраан эл хаан турган пөкпедим кударап хараададым

(5) чонумга улузумга пөкпедим айтырып кударап улуум бичиимге пөкпедим айтырза силерден

Бижикке тайылбыр

• Бир дугаар одуругда, чеди чээрби чажымда дээрге "17 харлыымда" дигени ол-дур. Шаанда тываларның өгбелери сан адын арай өскертир адаар чораан. Сөөлгү äsni дээн сөстүң утказы билдинмес.
• Ийи дугаар одуругда куйда кунчуйумга дээрге "өөмде кадайымга" дигени ол-дур. Амгы тыва дылда "кунчуг" деп сөстү шаандагы бижиктерде "кунчуй" кылдыр бижип турган. Ынчан ол сөстүң утказы база арай өске турган.
• Үш дугаар одуругда, «оглан» дээрге "оол" дээни ол-дур, ол сөстү хевээрзин артырган.
• Шаандагы «таркан» деп сөс амгы үеде "дарган" кылдыр адаттынар апарган. Мында «Таркан» дээрге тускай дужаал ады-дыр. «Таркан» деп сөс шаанда ийи утказылыг турган хевирлиг.

Салгалдары

"Төлес" аймактың салгалдары болза тывалар аразында чуртап чоруур хевирлиг. "Улуг-Түлүш" деп сөөктүң улузу Төлес аймаандан укталып тывылган боор.

Үндезини

1. И. В. Кормушин. Тюркские Енисейские эпитафии: грамматика, текстология. / И. В. Кормушин; (отв. ред. Д. М. Насилов); Ин-т языкознания РАН — М.:Наука, 2008. — 342 с. — ISBN 978-5-02-036260-4