Төрелдер салгалы

Төрелдер салгалы

Тыва кижи бодунуң ада-ызыгуурун тос ададан бээр билир чораан дижир. Бодунуң укталган угун, ада-иезиниң төөгузун билбес кижи сөөлунде барып дөңгур көк буга бооп төрүттүнер дижир. Тос ада угу хан төрел, чоок болгаш ырак база элеге төрел деп дөрт бөлүкке хувааттынар.

Чаңгыс ада-иеден үнген, бодунуң база ада-иезиниң кады төрээн ха-дуңмазын,оларның боттарының болгаш ажы-төлунуң уругларын,тодаргайлаарга бир ададан (иеден) үш ада (ие) чедир улузун хан төрелдер дээр.

Хан төрел оол, кыс ашак-кадай болбас ужурлуг. Ынчангаш өске аймактың улузу-биле кудалажыр. Чижээ, Хемчиктиң сарыгларлары Алаштың монгуштары-биле, Улуг-Хемниң кыргыстары туматтар-биле, Тестиң сояннары Эрзинниң чоодулары-биле уруг-дарыг өглээр дээн ышкаш.

Дөрттен алды ада чедир угун ырак төрел,чеди ададан тос ада угу чедир харылзаазын элеге төрел дээр. Тос ада угунуң төөгүзүн төрел бөлүктүң аттарындан, тоолчургу чугаалардан, эрги турлагларындан колдуу билип алыр.

Чаш уруг төрүттүнерге, тускай атты бээр. Ооң ада-иези, ол чүвени шору билиптер апарганда, боттарының кады төрээн хан, чоок төрелдериниң кижи бүрүзүнүң аттарын тус-тус айтып бээр.

Улуг назылыг кижилерни дорт, ыыткыр адаары хоруглуг кылдыр өөредир. Улуг кижилерни "акый", "угбай", "даай-авай", "честей", "чаавай", "кырган-авай", "кырган-ачай", "даай", "күүй" деп чымчак чылыг сөстер-биле адаар. Чамдыкта шола аттарын ажыглаар.

Ада төрелинге хамаарышкан хүндүлел аттар:

Ачазын – ачам дээр,

Адазының авазын болгаш адазы – кырган-ава, кырган-ача,

Адазының бодундан улуг эр төрелдери – акылары болур,

Адазының бодундан бичии эр төрелдери – оол дуңмалары болур.

Адазының кыс төрелдери – бодундан улуглары – угбалары (кадай-угбазы),

бодундан бичелери – кыс дуңмалары болур.

Ава төрелдериниң хүндүткел аттары:

Авазын – авам дээр,

Авазының авазы болгаш адазын – кырган-авам, кырган-ачам дээр,

Авазының оол төрелдери – бодундан улуглары – даайлары,

бодундан бичелери – дуңмалары.

Авазының кыс төрелдери – бодундан улуглары – даай-авалары,

бодундан бичелери – кыс дуңмалары.

Чаавам – акызының кадайы

Честем – угбазының ашаа

Оол чээним – угбазының азы кыс дуңмазының оглу

Кыс чээним – угбазының азы кыс дуңмазының уруу

Чээннерим – угбазының азы кыс дуңмазының оолдары, кыстары, бодундан биче назылыглар.

Каты – кадайынынң адазы азы акылары

Кат-ие – кадайының иези азы угбалары

Бег – ашааның адазы азы акызы, акылары

Кунчуг – ашааның авазы азы угбазы, угбалары

Келин – оглунуң, дуңмазының кадайы

Күдээ – уруунуң, дуңмазының ашаа

Бажа – кадайының угбазын азы кыс дуңмазын алган эр кижи

Бажашкылар – угбашкылар алган эр улус

Чуржу – кадайының азы ашааның оол, кыс дуңмазы.

Даай-авай – авазының кады төрээн угбазы, кады төрээн кыс дуңмазы.

Даай – даай-авазының кады-төрээн акызы болгаш ооң дуңмазы.

Төрелзек чорук чоннуң шаг шаандан бээр ада-өгбе, салгал дамчып келген буянныг чаңчылы. Тыва кижи бодунуң хан,чоок, ырак, элеге төрелдерин,төрел чонун хүндүлеп,эргелиг адаар. Улуг назылыг элеге төрелдерин, өске кижилерни-даа "ачакым", "авакым", "угбакым", "ирем", "кадам" деп, бичиилерин "сарыым", "дом", "хунам", "ыдым" , "эниим", "оглукум", "кызыкым", "уруукум" деп эргеледип,чассыдып,улуг-даа, биче-даа кижиге ёзулуг кижизиг, төрелзек хамаарылгазын илередип чораан. Кижизиг чорук бистиң чоннуң бижиттинмээн -даа болза, сагыш-сенткилдиң ыдыктыг хоойлузу бооп келген.

Дөзу

"Төрелдер салгалы" Байыр-оол М.С-тиң "Тывалар" деп номундан.