Уйгу чок Улуг-Хем

Уйгу чок Улуг-Хем — Тыва Республиканың улустуң чогаалчызы Кызыл-Эник Кыргысович Кудажының чонга нептереп тараан, сураглыг дөрт томнуг роман-эпопеязы.

Бирги Кара томда болуушкуннар чээрбиги чүс чылдың эгезинде, Тываның төөгүзүнде онзагай үе - ооң кыдат Цин империяның дарлалындан хосталып, хаанныг Россияның составынга кирген үезинде болуп турар.

Ийиги Кызыл томда чогаалчы Тывага болуп эрткен хувискаалчы болуушкуннарның салдары-биле кол маадырларның (Буян, Соскар, Саванды болгаш оон-даа өске) аңгының бот-медерелиниң көдүрлүүшкүнүнүң, Тыва Арат Республиканың тускайлаң догуннаары дээш база Тыва Улусчу-Хувискаалчы намын тургузары дээш демиселиниң дугайында бижип турар.

Үшкү Мөңгүн томда чугаа Тыва Арат Республикада чоннуң чаа чуртталга дээш демиселиниң тиилелгези база Тыва Улусчу-Хувискаалчы намын тургусканы дугайында чоруп турар. Номчукчулар база-ла катап ынак маадырлары-биле (Буян, Анай-Кара, Соскар, Саванды, Губанов дээш оон-даа өске) ужуражыр. Чогаалдың сюжединче таарымчалыы кончуг кылдыр төөгүде көскү черни ээлеп турар кижирлерниң (Буян-Бадыргы, Күрседи, Шагдыржапа, Данчая, Хемчик-оола, Тока, Чугунов) овурун киирген. Чогаалчы барымдаа кылдыр элээн хөй архив материалдарын ажыглаан.

Дөрткү алдын томда ооң маадырларының ТАР болгаш Тываның Совет Эвилелинге каттышканының соонда үелерде амыдыралының дугайында тоожуп бижип турар.

"Чоннуң дайзыннары" деп нүгүлдеткен актыг кижилерге хамаарыштыр каржы-дерзии репрессиялар, арат ажыл-агыйларын чок кылганы, чоннуң чаңчыл болгаш культуразын узуткап турганы, Ада-чурттуң Улуг дайынынга тываларның киржилгези дээн ышкаш төөгүнүң тодаргай болуушкуннарын автор оюп эртпейн, оларны маадырларның салым-чолу-биле холбап көргүскен.

Сюжеди

Уйгу чок Улуг-Хем хөй сюжеттиг чогаал. Ынчалза-даа ында үш кол сюжет өске бүгү болуушкуннарны хаара тыртып турар: Сүлдемниң өг-бүлезиниң салым-чолу; орус тараачыннарның аңгы демиселинче чоорту көдүрүлгени; тыва болгаш орус байларның буурап-сандарааны.

Аңгылыг бөлүктерниң, тус-тус кижилерниң аразында харылзааларын чуруп көргүзерин автор кол чечен сорулга кылдыр албышаан, ол чөрүлдээлерни кончуг нарын, хөй талалыг кылдыр тоожаан. Маңгыр чейзең биле Сүлдемнерниң аразында демисел хөй чылдарда хөй янзы уламчылап келир: Сүлдем биле Маңгыр чейзең; Буян, Анай-Кара биле Чудурукпай, Соскар биле Маңгыр чейзең аразында соксаш дивес демиселге туржуп келирлер.

Романның кол өзээ болган аңгы демиселиниң темазы Сүлдемниң дүжүметтерге, орус хөлечиктерниң чудурук байларга, тыва чоннуң даштыкы чиижең садыгжыларга бүдүүлүк ёзу-биле ийи-чаңгыстап удурланыышкынындан эгелээр. Үүрмек чөрүлдээлер чоорту каттышса-каттышса, аңгы демиселиниң дүргектиг чалгыы болу бээр. Чөрүлдешкеннер ийи улуг бөлүкке үстүп, чаныш-сыныш чок тутчу бээрлер. Ол сегиржип алыышкынны, үскүлежиишкинни революсчу өөредиг ёзугаар Сибирь партизаннарының баштаанындан демисел ядыы чоннуң тиилегези-биле доостур. Ол демиселдиң чылдарында тыва революсчуларның мөзү-шынарларының, билиглериниң, чаңчылдарының чоорту боттанып келгенин Хаспаажыктың, Буянның овур-хевирлеринде кичээнгейлиг көргүскен.

Октябрь революциязының чылдарында Тываның нарын байдалын, Тываны дээш даштыкы болгаш иштики күштерниң сүлчээлежип база херберлежип турганын, оларны революсчаан тыва болгаш орус чоннарның тиилээнин чогаалчы төөгүге дүүштүр чураан.

Уйгу чок Улуг-Хемниң база бир сорунзалыг, номчукчуларның сагыш-сеткилин дүвүредип, хайныктырып турар хөй болуушкуннарны, чөрүлдээлерни тудуштуруп турар сюжеди болза Буян биле Анай-Караның ынакшылы. Ооң тыптып, өөскүп, быжыгып келгени, шаптараазыннарны ажып эрткени аныяк улустуң аразынга ёзулуг арыг сеткилдер, бот-боттарынга бердинген чорук дугайында улусчу идеяларга дүүшкек. Сөөлүнде барып Буян биле Анай-Караның ынакшылы революсчу, интернационалчы идеялар-биле харылзаалыг хей-аът киирикчи күш болу бээр.

Дөзү

1. «Кызыл-Эник Кыргысович Кудажы». Материалдар чыындызы - Кызыл: ТНҮЧ, 2009ч.