Чаъш

Википедия деп сайттан


Чаъш


Чаъштың доора кескени

Электроннуг сканерлээн микроскопия: меринос дүгүнүң (үстүнде) болгаш кижи чаъжының (адаанда) кератин казырыктарының чуру

Чаш (орус. Волосы) – кижиниң азы колдуунда-ла чер кырында сүт-чемиштиглерниң бажының кырынга өзер тускай дүктер. Өскен тудум ооң узуну 1-2 метр ажа берип болур.

Кижиниң чажы[эдер | вики-сөзүглелди эдер]

Чаъш

Чырык чер кырынга төрүттүнүп келген төлдүң бичии-даа бол, бажының дүгү бар болур. Чаш уруг үш хар четкиже, тыва чанчыл ёзугаар ону кеспес дижир. Чаш уруг үш хар чедерге, бичии кижиниң чажын кезип, хылбыктаар. Дойга чоок дөргүл-төрел чыглыр. Өгде эң улуг кижи (кырган-авазы, кырган-ачазы, даайы-даа дижик), азы болза эң чедиишкинниг, мерген угаанныг кижи эң бир дугаар хылбыкты артыжап, кадак баглап каан хачы-биле кезер. Кезериниң бертинде, бичии уругга хамаарыштыр йөрээл чугаалап, бир-ле чүвени уругга бээр бооп, аазаар. Ону "айтып бээри" дээр. Шагда анай-хураган, бызаа-молдурга, кулун-даа бээр турган. Мал-маган айтыр чаңчыл амгы-даа үеде ажыглаттынып турар. Хоорай кижилери нургулайында-ла ойнаарактар бээр. Ол шупту алган белек-селээ, мал-маганын ада-иези чарып болбас, уругнуң өнчүзү болур. Чаш уруг улгаткыже чедир азырашкаш, хүлээдип бээр ужурлуг.

Кыс кижиниң чажы[эдер | вики-сөзүглелди эдер]

Чаш – кыс кижиниң кежигүүнү-дүр, кыстың күжү чажында-дыр. Эртен эрте тургаш, чажын эртенги хүн херелдеринде ыяш дыргак-биле дыраарга, күш бээр дижир. Дыраан чажындан адырылган (төктүп-баткан) чаъшты кыс кижи бокталдыр октавас ужурлуг. Хат-биле аас-кежии бөмбүрзекти долганып чоруп каар; аза аксынга алзыптар дижир. Кыс кижи аңгы хаптыг болур, чаъжын чыггаш отка чиртиптер, азы чыып чоруур дижир. Аңгы-аңгы чоннарда бо чаңчыл база бар. Чамдык чоннарда, чижелээрге: туркмен, каракалпак, узбек база уйгур чоннарда авазы уруунга хол-биле бөрт даарааш, бодунун чыгган чажындан чиңге узун чаштар (чиңге кежегелер) өрээш, чараш бөртке кожуп белек кылдыр сунар. Кыс кижи өгленмээн шаанда тыва ёзулалдар-биле чажын чаңгыс кылдыр өрүүр. Өгленген хүнден эгелеп ийи чара өрүүр. Ол болза өглүг-баштыг деп илереткени болур.

Эр кижиниң чажы[эдер | вики-сөзүглелди эдер]

Шаанда тыва эр кижи узун чаш (кежеге) эдилээр турган. Узун чажы ооң чон аразында байдалын (статузун) илередир турган. Өөнүң ишти өөнүң ээзиниң чажын чараштыр өрүп бээр. Эр кижи кылаң кара чажы-биле мага-бодун, күжүн, угаан-туружун, арыг-силии болгаш турум болуп сөс ээзи болганын көргүзер чораан. Өгнүң эжиин ажарда, узун орукче аңнап азы шеригже үнерде, эр кижи чажын хөйлеңинге чажырып алыр турган. Дайзын удурланыкчыга туттургаш чер-чурттун саткан, мегечи азы багай чорук кылган эр кижиниң чажын кескеш, чонга "Изгой/саттыныкчы/мегечи" болгаш оон-даа өске(о.ө.) чуулдуни ырактан билдирер чораан арга дыр.

Ынчалза-даа ламаларның чажы чок, баштары тас чорууру аңгы айтырыг-дыр.

Эр кижиниң чажы эрниң күжүн илередир турган. Кысты алып өгленгенде, эр биле кыстың чаъштарын иелери салып, дыргак-биле йөрээп дыраар. Ийилдирзин чаңгыс черге оргускаш, алгып-йөрээп, экини күзеп чагывышаан ийи чаъшты чаңгыс чавага кылдыр өрүүр. Бо чаңчыл болза ийи өгнүң чаңгыс өг-бүле болуп тургустунганын илередир.

Демдеглелдер[эдер | вики-сөзүглелди эдер]

Литература[эдер | вики-сөзүглелди эдер]

Шөлүглер[эдер | вики-сөзүглелди эдер]