Чаңчыл – сагылгаларывыс

Чаңчыл – сагылгаларывыс — тыва кижиниң сагыыр ёзулалдары.

Мөзү шынарга хамаарыштыр

Шаанда тыва кижилер боттарының эт-севинге хөлчок камныг, кады-кожа улустарның чүү-хөөзү-даа чыткан болза, бичии-даа уруглар херектиг чүүлдерни өрү-куду каап, “өске кижиниң чүвези меңээ хамаан эвес” дээр сеткил чок чораан. Кады-кожа улус мал-маганындан эгелээш, карактажып, аъш-чемин-даа үлежип, чоок-кавы аалдарның эр ээлери демнежип, аът-шарызын коштанып, дустап чоруп каар. Дузу чок аалдарга четчир шаа-биле үлээр.

Ол шагда улус кара чажындан тура күш-ажылга чаңчыгып, кижи бооп хевирлеттинип келген. Тос-он харлыг бичии оолдар, уруглар улуг улустан дудак чок ажылдап, аажы-чаң-даа талазы-биле дөмей кылдыр көстүр.

Дөртен хар чеде берген кижини, угаан кирип келген кижиге санаар.

Бежен-алдан харлыг улусту сарыг-сөөк, чарт угаан үезиниң кижилери дээр. Арага-дары ишпейн, арыг-агаарлыг черге, хемнер баштарынга чурттаар болгаш, күш-ажыл кылып чорууру-биле чиик, сергек, аныяксыг көстүр. Малын кадарып, ыры-шоору, каргыраа-хөөмейи-биле чүгленип, эрес-соруктуг, хей-аъды бедик, сүлдези улуг чоруур.

Аъш-чем, өг иштинге хамаарыштыр ёзулалдар

Салгал аайы-биле ада төөгүзүн эки билиринден аңгыда, өгбелерниң чагыг суртаалдарын дүрүмчүдүп сагып, үнелээр турган.

Тыва улус ак чемин, сүт-хойтпаан хүндүлээр, хүн ажып,орайтай бээрге, аалдан ак чемин үндүрбес чораан. Малының ак сүдүн эки хүнде, эки шакта улуска бээрге, ээзинге-даа малынга-даа багай болбас дээш ындыг.

Шайны хөнекче кударда, эжикче угландыр кутпас, аас-кежии дудаар дээр. Куруг-даа хөнектиң эмискиин ынаар угландыр тургуспас. Аалга барган кижи хөнекти, шайын аякка кудуп аарда, дискек караандан бедиди көдүрбес, ол хүндүткел эвес деп көөр.

Агым сугже сүт сыргандызы бадырбас, малдың чинин база сугже бадырып чугбас.

Малдың кажаазының аксын хем-аайы-биле кылбас, мал төнүп каар дээр.

Аякты келген кижиже сунарда, дедир тутпас, аза-четкер чемгерерде ынчаар тудар дээр.

Улуг улстуң адын чык кылдыр адавас, элдээрти ойзу адаар. Чижелээрге, Чылбак дээн кижиниң адын Чунмас дээн ышкаш. Өгге улуг улус чугаалажып олурган болза, бичии уруглар дүвүрээзин үндүрбес, ылым-чылым олургулаар азы даштыгаа ойнап турар. Эрте бурунгудан бээр тыва кижилер оран-таңдызынга чажыын чажып, саңын салып, чүдүп тейлеп чораан. От-көзүн база онза хүндүлеп, чеминиң үстүн ынаар өргүп, багай чүве болбазын күзээр турганнар.

Эр кижиниң эдилели

Хой, өшкү дөгерип алганда, отче каар эъттер ыяп-ла аайлыг-баштыг болур. Суук хан биле дес ханның дүвүн отче каар, бичии баар эскиин база салыр. Өшкүнүң, хойнуң төжүн улусче салырда, өгнүң эр ээзи төштүң бажын кескеш, отче каггаш, ам салыр.

Баштай өгге кирип келген чорумал кижи мендилежир. Шаанда эр улус оттук-бижекти үргүлчү эдилеп, курунга астып чораан. Өгге кирерде, бижээн курундан ужулгаш, халаңнадып алыр. Ол болза эл-хол болуп турарының демдээ-дир.

Шаанда тыва кижилер чеже-даа улуг бижек эдилеп чорза, кижини ооң-биле шанчар хамаанчок, кижиже бижек арынмас, соок чепсек айыылдыг деп угаап-билип чорааннар. Кижиже бистиг эът аймаан сунарда, сывын угландыр сунар.

Эр, кыс улустуң эдилелдери база тус-туста сагылгалыг турган. Чижелээрге, аңчы кижи аңнап чоруурда, боозун артыжап алыр. Черге баргаш оран-таңдызынче чажыын чажып, чалбарыыр.

Ээрип турган чүң адаа-биле бичии уругларны эртпезин чагыыр, чүге дээрге өспейин баар дээр.

Хемнер белдиринге, улуг оруктар аксынга көдүрер даш дээр даштар бар болгулаар. Аъттыг, чадаг-даа чорумалдар аңаа доктаап, күжүн шенежир. Дашты угбас-даа кижилер холу-биле аңаа дээп каар.

Аъттыг чер чораан чорук кижилери оъттуг черге доктаар, бичии-даа болза, аъдын оъттап алзын деп бодаары ол. Ол үениң кижилери аъдынга кончуг камныг,аът чок болза, амыдырап чурттаары берге турган. Ол шагда херээжен кижи чер чорбас турган.

Ол үениң кижилер хоозун чугаага хөңнү чок, уруг-дарыы өттүнүп багай чаңчылдыг апаар дижир. Күштүг диңмиреп, кызаңнап турда, “өршээ, кудай-дээрим” деп, сүдүн чажып, чалбарыыр.

Төгүлген тарааны чажып болбас, ишти чарлы бээр дээр.

Эът дүлер дээн кижи баштай дузун каггаш, ооң соонда дүлер. Куруг суг хайындырбас, куруглап шай, дус үстүрүнүң демдээ кылдыр көөр чүве-дир. Чарын эъдин чаңгыс кижи чивес, үлежип чиир.

Шагаа

Шагаа хүнүнде харга тонунуң довураан кактаныр, эрги чылдың довураа аңаа чыдып калзын дээш, ындыг. Шагаа хүнүнде алгыш-кырыш үндүрбес, чыл чылы-биле улажы бээр дээр. Өре-ширелиг кижи Шагаа хүнү чедирбейн, өрезин эгидер. Күзүн кончуг семис ирт-сергениң сөөк чок коң эъттерин доңуруп алыр. Ону “доорамчы” дээр. Шагаа хүнүнде дөгерезин доорааш, улуг шой пашты долдур хайындырыптар. Шаанда бир кижи мынча деп турган дээр: “Тос шагда тотпаан бодум, доорамчы чигеш тоттум, шаг-шаанда тотпаан бодум шагаа хүнүнде тоттум”.

Улуг улус Шагаа үезинде арагга-даа ишпес, хондур улуг-биче чон кажыктап, даалылап ойнап ора хонар. Тыва улустуң база бир онзагай байырлалдарының бирээзи ол.

Чолукшуурда, баштай улуг назылыг кижилер эгелээр. Ак-көк кадаан сунчуп, чолукшужары эң хүндүткелдиң ёзузу болур. Мендилежирге, ийи холунуң адыштарын иштештир мендилежир, улуг кижи кырынга, а биче-кижи – адаанга, хар-назынын барымдаалап турары ол.

Инектиң хендирбезин хемдип чигеш, сый шанчар мөөрей база бар. Шагаа үезинде чем чиириниң, тевек тевериниң, баг кагарының мөөрейлери турган. Багны шала шөйбексимээр кылдыр дүре баглааш, тургуза шашкылап каар. Ол багны шыйыгдан үндүр мерге-биле хапкан кижи, багны алыр.

Эътти салыры база чурумнуг, хой ужазынга чоданы эштээр, төшке база ону эштеп болур.

Шаанда улус чайлаг, күзег, кыштааның аразынга көжерде, эки хүннү шилип алыр. Мал төрүп турда, чаш анай-хураган өлүп калган болза, оларны ол дораан сойбас, оруктажы бээр дээр. Бөрү өлүрүп каан мал эъдин чивес, от салгаш өртедиптер турган.

Шаанда тывалар хөй ажы-төлдүг улусту “бай улус”деп санап турган. Хөй чоннуг өг-бүлени буянныг өг-бүле дээр. Улустуң мындыг үлегер чугаазы бар: “ буянныг өгге улус чыглыр, будуктуг ыяшка куш чыглыр” - дээр. Үнген-кирген чонунга ажы-чемин салып, хүндүлеп эрттирип чораан.

Бойдуска хамаарылга

Кайы хамаанчок ыяш кеспес, кара-суглар бажын, суг чүдеретпес, тел-ыяш, бай-ыяш, хам-дыт деп бойдустуң чайгаар бүткен онзагай чараш үнүштерин ыдыктап, дагып, бүгү чүвеге экинин күзеп чораан.

Авамны дыңнаарымга “хол изин бут чандыр баспас” деп чугаалап орар кижи. Ада-иезиниң үлегерин ажы-төлү эдерер дээни элдээртип, чугаалап олурганы ол-дур.

Дөзү

Сандю Тюлюш. Чаңчыл - сагылдарывыс // Башкы №2, 2002.