Ыдыктыг черлер
Ыдыктыг черлер дээрге суг, чер, дээр деп аңгылаары ыдыктарының, чер-биле холбаалыг ыдыктап чоруур онзагай оран-савазы болур.
Тыва кижиниң ыдыктыг черлери кижиниң төрүттүнери, кижиниң өзери база кижиниң өлүрү деп эртер оруунуң 3 ыдыктыг чадазы-биле холбашкан.
Ыдыктыг черлерниң даңзызы
[эдер | вики-сөзүглелди эдер]Төрээн чери
[эдер | вики-сөзүглелди эдер]Ол дээрге кижиниң төрүттүнген чери болгаш хинин хөмген өөнүң орну болур. “Куш уязынга ынак, кижи черинге ынак” Бо үлегер чугаада тыва кижиниң төрээн чери-биле тудужун илередип турар. Төрээн черинден кижиниң төрээн чуртунга ынакшылы эгелээр.
Ада-өгбезиниң сөөгүн салган чери
[эдер | вики-сөзүглелди эдер]Кижини орнукшудуп каан черин сөөгүн салган чери дээр. Тыва кижиге ада-өгбениң сөөгүн салган чери онзагай ыдыктыг болур болгаш ол оранга ажы-төлү өгбелериниң изин истеп, угун уктап чурттаар. Оларның төрээн дылын билбес кижи мелегей кижи болур болгаш чурту чок кижи болур.
Сүнезини тудуш чери
[эдер | вики-сөзүглелди эдер]Тывалар шаг шаандан бээр хамнарга чүдүп чораан болгаш кижинниң сүнезини бар деп билип чорааннар. Кижи өлүрге ол кижиниң сүнезинни төрээн черин эргип чоруур, өске черге доктаавас дижир. Багай кижиинң сүнезини хай-бачыт үүлгедир болгаш бир шагда ыт болуп төрүттүнер. Эки-даа, багай-даа кижиниң сүнезини төрээн чери-биле тудуш дижир.
Өпейлеткен чери
[эдер | вики-сөзүглелди эдер]Тыва кижиге ыры ыдыктыг сүзүглел болур. Ие кижи кавайда чаш төлүн өпейлеп оргаш, бодунуң сагыш-сеткилин ыр-биле ырлап илередир. Өпей ыры дээрге тыва кижиниң төлүнге ынаан, төрээн чери-биле тудужун болгаш айга, хүнге, дээрге чалбараанының уян сөстери болур. Кижи өлүп чыткаш, өпейлеткен чуртун сактыр дижир.
Хамнар серизи
[эдер | вики-сөзүглелди эдер]Суурганы таалал болган кижиге тудар чаңчыл база турган. Хемчиктиң Даа кожууннуң даргазы чораан Буурул ноян, чогум ады Хайдып үгер даа, таалал болурга, Хөндергей биле Шеми аразында тейжигеш бажынга оларның сөөгүн суурга туткаш, ооң иштинге чаларадып каан турган.
Тыва чурту эрте-бурун шагдан бээр хамнар чурту бооп келген. Сарыг шажын болгаш орус шажын база ислам шажын шала сөөлзүредир Тывага көстүп келген. Ынчаарга эр хам азы кыс хам-даа мөчээн болза, ол кижиниң сөөгүн бир тускай черге серилеп каар, чүге дээрге хамнар болза арыг сөөктүг кижилер болур. Карачалдар болгаш ызыгууртаннар чевээнге хам кижини черле орнукшудуп болбас, чүге дээрге оларның хай-бачыды, хир-чамы хам кижиниң сүнезинин бужартадыр дижир. Хам кижи таалал болурга, ол хамның эдилеп чораан хер-херекселин шуптузун ол-ла серизиниң кырынга чагы кадааш, аңаа чаларадып азып каар. Хамның өөнге чүгле өскүс ээрен артып калыр.
Тыва кижи чевегже, хөөрже болгаш хам серизинче барбас чаңчыл турган. Барганнай баар. Чораанннай чоруур. Тывалар ындыг чаңчылдыг турган.
Тос ада-ызыгуурунуң чурттап чораан черлери
[эдер | вики-сөзүглелди эдер]Тыва кижи бодунуң угун-дөзүн тос ада дужундан бээр билир ыдыктыг чаңчыл турган. Тос ада-ызыгуурун тыва кижиниң билири дээрге бодунуң эң эки, чоок болгаш алдарлыг кижилериниң адын-сывын билири, төрел-аймаан билири, чурттап чораан черлерин албан билири болур.
Дөс
[эдер | вики-сөзүглелди эдер]- Моңгуш КЕНИН-ЛОПСАҢ: ТЫВА ЧАҢЧЫЛ. Тыва чоннуң ыдыктыг чаңчылдары. – Тувинские традиции. Книга вторая: священные традиции тувинского народа. – Кызыл: Тувинское отделение педагогического общества при Министерстве образования республики Тыва: Издательство “Новости Тувы”, 1999. На тувинском языке. 352 с.