Үлегер домак

Үлегер домак – тыва аас чогаалының база бир хевири. Чоннуң эчис күзели, сорулгазы сиңниккен чаагай чаңчылдарны үлегер домактар көргүзүп турар.

Тыва үлегер домактарда илереттинген ёзу-чаңчылдарны кижизидилгениң янзы-бүрү хевиринге ажыглап болур: күш-ажыл, эстетика, этика.

Төрээн черинге ада-иезинге, ажы-төлүнге ынак болуру: “куш уязынга ынак, кулун иезинге ынак”, “чонунга бараан болуру – чолдуң экизи”, буура кырыыр, боган өзер”, ада өлүр – оглу артар, аът өлүр – баглаажы артар”...

Улуг, биче кижилерге хамаарылга: “Улугну хүндүлээр, уругну азыраар”, улуун улчутпас, аныяан алгыртпас”, “аътты баглап өөредиир, аныяан сургап өөредиир”, хараалдаваан боо дегбес, карактаваан төл көрбес”...

Биче сеткилдиг болуру: “сеткилдиң бисези херек, эртемниң улуу херек”, “бодунуң бажында тевенени көрбес, эжиниң бажында тевенени көөр”, “бодун боду билинмес, морзук калчанын билинмес”...

Бодунуң база ада-иезиниң ат-алдарын бодаары: “аныяаңдан адың камна”, “арның бодава, адың бода”, “аспас дизе хая көрүн, алдавас дизе айтырып чор”, ада турда чон таныыр, аът турда чер көөр”, төрел багы аал чуду, төл багы өг чуду”...

Өске кижилер, аймактар-биле эп-найыралдыг, эл-хол болуру: “эки кижээ эш хө, эки аътка ээ хөй”, дамырактар чыылгаш хем болур, тарамыктар чыылгаш күш болур”, “демниг сааскан теве тудуп чиир”, “чаңгыстың шаа чок, көтүң күжү мөге”...

Чымчак сеткилдиг, кээргээчел болуру: “кыдыг мал мал боор, кыдыг кижи кижи боор”, “өскүзүнден өлбес, чаңгызындан чалынмас”, “уялык куш чаныган, уруглуг кижи кээргээчел”, “оолдуг кижи оя сөглээр, кыстыг кижи кыя сөглээр”, “баштай ушкан эжин каттырбас”, “тайып ужар, даянып турар”...

Дөзү:

1. Самдан З.Б. Тыва улустуң аас чогаалында ёзу-чаңчылдарын аныяктар кижизидилгезинге ажыглаар. // "Чоннуң эң дээречаңчылдарын болгаш ёзулалдарын ажылчы чоннуң кижизидгезинге ажыглаары" деп практиктиг коференцияның чыындызы. Кызыл.