Үч Курыкан

Википедия деп сайттан

Үч Курыкан — аймак ады.

Ады-сывы[эдер | вики-сөзүглелди эдер]

Күл-тигин бижии, 3 дугаар одуругда "Үш Курыкан" деп сөстү бижээни: 𐰇𐰲𐰸𐰆𐰺𐰃𐰴𐰣
Орхон бижикти оң таладан солагай талазынче номчуур. Адаанда, бир дугаар таблицада латин үжүктерни кырында руника чурагайы-биле шүүштүрүп салган.

𐰣 𐰴 𐰃 𐰺 𐰆 𐰸 𐰲 𐰇
N Q Ï R U Q Č Ü
     
Адаары (транскрипция) Бижээни
(транслитерация)
ДҮА[1] Латин Кирилл
yʧ qurɯqan üč qurïqan үч қурықан ÜČ QURÏQN

Эрги түрк дылда "үч" дээр сөс үе эрткен тудум чоорту "үш" деп сөс кылдыр хуула берген. Кыдат төөгүчүлер "Курыкан" деп сөстү бодунуң дылынга эптештир Гулигань кылдыр өскертип алган. "Төөгүлер чыындзында" Рашид ад-Дин оларны Куркан деп адап турар.

Дылы[эдер | вики-сөзүглелди эдер]

Самоди дыл биле Эрги түрк дыл.
Ол улус Орхон-Енисей бижиктиг чораан. Хаяларга, дой саваларга, хой сөөгүнге кыска бижиктер, таңмалар шорбарлап артырып каан улус-тур.

Чурту[эдер | вики-сөзүглелди эдер]

Байкалдың соңгуу эриин, Иркут, Ангара биле Лена хемниң бажын ээлей чурттап турган.
Аймакты башкарып чоруур кижи Сегин деп дужаалдыг.

Үези[эдер | вики-сөзүглелди эдер]

VI — XIII вектер.

Кыдат төөгү бижиктери[эдер | вики-сөзүглелди эдер]

Үш Курыкан дугайында Тан күрүнениң бижии төөгүлеп турар. Ол үеде бир дугаар түрк күрүне дүшкен, хамык аймактар кыдат хаанга чагыртып эгелээн.

Гулигань Байкал далайның соңгу эриинде чурттап турар. 5 муң шериглиг. Үнүштерден ай казып чиир улус-тур. Чуртунда чүглүг куш дег чүгүрүк аъттар бар. Аъттары кара таңды ышкаш[2], оларның баштары теве бажы-биле дөмей; (олар) хүнде чүс-чүс ажыг ли маңнап эртер. Гулигань деп улустуң чурту соңгу чүкте далайга чедир чаттылып турар, кыдат төвүнден аажок ырак. Байкал далайның соңгу талазынче хүн дурту кыскалай бээр. Дүн дүжери билек отка чавана бышпайн чорда даң адып кээр-дир. Ол чурт хүн үнер чүкке чоок. Гулиганьның элчилери хаанывыска бараалгап келген, элчилер чанар деп баарга оларның-биле кады Гулигань чуртунче Кхан-Су-ми деп шериг даргазын чортуптувус. Дааскан девискээр чуртун ол кижи Сюань-кюе деп эде адап алган. Аймак даргазын Сегин дээр. Ол кижи бисче элчи чортупкаш хаанывыска белек кылдыр чылгы берген. Хаанывыс чылгыдан 10 кедергей эки аъттар шилип алгаш, аът бүрүзүнге тускай ат берген. Хаанывыс элчини улуг хүндү-биле хүлээп алган-дыр. Лун-шо үезинде, 662 чылда Сюань-кюе деп можуну Юйву деп эде адаааш "Байкалдың Чагырга черинге" даастып каан.

Курыкан бижик[эдер | вики-сөзүглелди эдер]

Археология[эдер | вики-сөзүглелди эдер]

Курумча культуразы — VI-X дугаар вектер.[эдер | вики-сөзүглелди эдер]

Кызыл-тас, чиңге-тараа, арбай тарып чораан улус-тур. Тараалыг шөлдер, суур азы бажыңнар чанынга турган. Кижилер чер-бажыңнарга чурттап чораан-дыр. Бажың кылырда борбак азы дөрт ханалыг оңгар казып алыр турган, хана биле шаланы тос карты-биле шып алыр турган улус-тур. Бажың серин кылырда кургаг сыраларны алгаш, черге хана дургаар шанчып алыр турган. Сыраның өрү көрген бажын бөле-хаара тыртып алыр турган. Ыяш будуктар аразындан чаъс суу кирбезин дээш, малгашты сиген-биле булгааш сери кырын чаап каар турган. Чамдык суурларны чалдаан чер биле оңгар куржалып турган. Дайын үезинде ындыг суурларга улус чаштынып турган. Суур иштингде чөөн талада мал кажаалары турган. Мал-маган аразында теве база чоруур турган. Аъжын-чемин, ажыл-агый херекселдерин бажың чанында оңгарларга шыгжап турган улус-тур. Кончуг дарган улус чораан-дыр, суур бүрүзүнде бо-ла дарган кижиниң үңгүзү бар болган. Ол улусту үргүлчү суур иштинге чурттап турган улусөтур дизе арай шын эвес боор оң, оода чадаарда, чылдың чартык хире үезин аалдарга чурттап турган боор олар. Чер-бажыңдан аңгыда чадыр биле өглерге база чурттап турган улус-тур.

Оларның чуртунда хая-дашта чуруктар силип каан. Колдуунда чылгы малды азы аът мунган кижилерни чуруп көргүзеринге ынак чораан улус-тур.

Бир чевээн археологтар Ольхон ортулуунга тып каскан. Үш Курыкан чону чорта берген улузун оңгар иштинге чыттыргаш, даштар-биле кырындан базырып каар турган. Базырыктар саны чүс ажыг боор-дур, бирээзиниң бедии 1 метр хире боор-дур.

Өртедип орнукшудар чаң. VIII-XI век.[эдер | вики-сөзүглелди эдер]

VIII-XI вектерде чамдык улус калган кижини Эрлик оранынче үдээрде өртедиптер турган. Орнукшудар чер хем кыдыынга, 20-40 хире метр бедик черге туруп турган. Ажык черге калган кижини чытырып каар, ооң-биле кады Эрлик оранынга эдилээр эт-севин, ок-чемзеен салып каар. Оон-ам, чорта берген кижини хамык эт-севи-биле кады өртедиптер турган. Өрт соонда, ол черге 1,5 метр хире өртең чер орну артып каар. Орнукшударда оңгар каспас, херим-даш кылбас чораан улус-тур.

Салгалдары[эдер | вики-сөзүглелди эдер]

Иркутск можунуң буряттары. Тофаларның өгбелери курыкан күрүнүң албатызы турган боор оң. Бурунгу үеде "Үш Курыкан" чуртунга самоди биле түрк дылдыг аймактар чурттап чораан. Чингис-хаанның соонда Байкал талазынга моол дылдыг эжелекчилер көстүп келген. Иркут биле Ангарага чурттап чораан улус төрээн дылын уттупкаш, моол чугаалыг алган.

Курыканнарның чугаазы чиде бербээн. курыкан аймактың кезек улузу XIV векте Туймаада биле Эркээни ховуларынче көже берген. Ол көшкен улус сахаларның өгбелеринге "курыкан дылын" дамчыдып берген. Мындыг арга-биле Саха чоннуң өгбелери түрк дылдыг апарган.

Тайылбыр сөс[эдер | вики-сөзүглелди эдер]

  1. Бүгү делегейниң Үнер Алфавиди
  2. мага-боду улуг

Үндезини[эдер | вики-сөзүглелди эдер]

  1. QURÏQAN I. этн. название группы северо-восточных тюркских племён. (КТ14). qur-qur:арын 468.// Академия наук СССР институт языкознания. Древнетюркский словарь. Издательство «Наука» Ленинград, 1969 год.
  2. БИЧУРИН Н. Я. (ИАКИНФ) Собрание сведений о народах, обитавших в Средней Азии в древние времена. Часть первая. Отделение VII. Повествование о доме Хойху (Уйгуры). Дополнительные прибавления о Гаогюйских поколениях. XII. Гулигань.
  3. 3. Курыканы, стр. 291-296.// История Сибири с древнейших времён до наших дней. В пяти томах. Том I. Древняя Сибирь. Ленинград: Наука. Ленинградское отделение.,1968.
  4. A.B. Харинский. Захоронения по обряду кремации конца I тыс. н.э. из Южного Приангарья.// (сборник) Исторический опыт хозяйственного и культурного освоения Западной Сибири. Кн. I. Барнаул: 2003. 464 с. ISBN 5-7904-0296-8