Дүргедээшкин

Дүргедээшкин
${\vec {a}}={\frac {\mathrm {d} {\vec {v}}}{\mathrm {d} t}}$
Хемчээли	LT−2
СИ	м/с²
СГС	см/с²
векторлуг хемчег

Аңдарлып бар чыдар бөмбүк агаарның удурланыышкыны чокта дүргедээр, тодаргайлаарга дүргедеп бар-ла чыдар.

Дүргедээшкин (латин a (лат. acceleratio) азы w үжүк-биле илередир) — кезек үе дургузунда телонуң дүргениниң өскерлиишкинин тодарадыр физиктиг хемчээл. Дүргедээшкин угланыышкынныг хемчээл:

${\vec {a}}={d{\vec {v}} \over dt}.$

Черниң кырынче хостуг бадып чыдар тело агаарның удурланыышкыны чокта бир секунда дургузунда 9,8 м/с дүргедээр, тодаргайлаарга, ооң дүргедээри 9,8 м/с² болур.

Интернационалдыг хемчеглер системазында (СИ)дүргедээшкинни квадрат секундада метр-биле илередир (орустап: м/с²; делегей чергелиг: m/s²).

Эң ниити таварылга

Материалдыг точканың кайы-даа үеде дүргедээшкининиң угланыышкынын тыварда, ооң дүргениниң угланыышкынын үеге хамаарыштыр чаңгыс катап дифференциалдаар (азы радиус-угланыышкынын ийи катап дифференциалдаар):

${\vec {a}}={d{\vec {v}} \over dt}={d^{2}{\vec {r}} \over dt^{2}}.$

Дүргедээшкинниң өскерлириниң дүргенин тодарадыр хемчээлди рывок дээр:

${\vec {j}}={\frac {\mathrm {d} {\vec {a}}}{\mathrm {d} t}},$ где ${\vec {j}}$ — вектор рывка.

Ыргакка шимчээшкинниң анализи

${\vec {a}}={a}_{\tau }{\vec {\tau }}+{a}_{n}{\vec {n}}+{a}_{b}{\vec {b}}={\frac {dv}{dt}}{\vec {\tau }}+{\frac {v^{2}}{R}}{\vec {n}}+{a}_{b}{\vec {b}},$

Мында

$v\$ — дүргениниң хемчээли,

${\vec {\tau }}={\vec {v}}/|{\vec {v}}|$ — дүргенин дургаар чораан угланыышкынның оруунга чаңгыс дегжилге дорту,

${\vec {n}}$ — $d{\vec {\tau }}/dl,$ чаңгыс угланыышкынныг кылдыр тодарадып болур орукче кол нормальдың ордузу

${\vec {b}}$ — ${\vec {\tau }}$ биле ${\vec {n}}$ орттарынга хамаарыштыр перпендикулярлыг орукче бинормальдың ордузу,

$R$ — оруктуң ыргааның радиузу.

Чугула онзагай таварылгалар

Дең дүргедеп шимчээри

Бир эвес дең-дең үелер дургузунда дүргедээшкин чаңгыс ол-ла хемчээлдиг көвүдеп азы эвээжеп турда, ындыг шимчээшкинни дең дүргедээшкинниг деп адаар:

${\vec {v}}(t)={\vec {v}}_{0}+(t-t_{0}){\vec {a}},$

${\vec {r}}(t)={\vec {r}}_{0}+(t-t_{0}){\vec {v}}_{0}+{(t-t_{0})^{2} \over 2}{\vec {a}}.$

Дең дүргедээшкинниг шимчээшкинниң онза таварылгазынга шимчээшкинниң кайы-даа үезинде дүргедээшкин тикке дең таварылганы хамаарыштырып болур. Бо таварылгада телонуң дүргени доктаамал болур, а шимчээшкин дорт шугумнуг орукта чоруп турар болур, ынчангаш ындыг шимээшкинни дорт шугумнуг болгаш дең деп адаар. Бир эвес ол үеде дүргени база тикке дең болза, тело чаңгыс черге турар болур.

Дүргедээшкини база дүргени чаңгыс дорт шугумче угланган, ынчалза-даа аңгы-аңгы угланыышкынныг дең дүргедээшкинниг шимчээшкинни дең оожургаан шимчээшкин деп адаар. Шимчээшкинни дең оожургаан кылдыр чүгле телонуң дүргени тикке дең апаарынга чедир көрүп болур.

Дорт шугумнуг шимчээшкин

Чугула дүргедээшкинниг шимчээшкиннерниң онза таварылгаларынга дорт шугумнуг шимчээшкинни хамаарыштырар:

$v^{2}=v_{0}^{2}+2\,as.$

Мында v₀ биле v — телонуң эгеки болгаш төнчү дүргени, a — ооң дүргедээшкини, s — телонуң эрткен оруу.

Кезек херек кырында ажыглалдыг чугула формулаларны чардынган үе, эрткен орук, четкен дүргени болгаш дүргедээшкини харылзаштырып турар:

$t={\sqrt {\frac {2s}{a}}}={\frac {v}{a}}={\frac {2s}{v}},\qquad \qquad s={\frac {vt}{2}}={\frac {at^{2}}{2}}={\frac {v^{2}}{2a}},$

$v={\sqrt {2\,as}}=at={\frac {2s}{t}},\qquad \qquad a={\frac {v}{t}}={\frac {2s}{t^{2}}}={\frac {v^{2}}{2s}},$

Төгерикке шимчээшкин

Төгерикке дең дүргедээшкинниг шимчээшкин.

Төгерикке дең дүргедээшкинниг шимчээшкинниң бир чижээ.

Дүргедээшкинниң угланыышкыны

${\vec {a}}={\frac {d{\vec {v}}}{dt}}$

Дүргедээшкинниң тургустунары

Ньютоннуң бир дугаар хоойлузу инерциялыг санаашкын системазының барын айтып турар. Ол санаашкын системаларында дең дорт шугумнуг шимчээшкин тело бодунуң шимчээшкининиң үезинде кандыг-даа даштыкы чүүлдерниң салдары чок таварылгада туруп болур. Ол хоойлуга үндезилеп, механикага дыка чугула "күш" дугайында билиг тыптып келир. Күш дээрге-ле, телону шимчевес байдалдан үндүрүп турар азы ооң дүргенинче салдарлыг болуп турар даштыкы чүүлболур. Ынчап кээрге, инерциялыг санаашкын системазында тикке дең эвес дүргедээшкинниң тывылганы албан кандыг-бир дашкыкы күштүң салдары-биле болур.

Дүргедээшкиннерниң аңгы-аңгы эге хемчеглериниң аразында хуулдурары

	м/с2	фут/с2	g	см/с2
1 м/с² =	1	3,28084	0,101972	100
1 фут/с² =	0,304800	1	0,0310810	30,4800
1 g =	9,80665	32,1740	1	980,665
1 см/с² =	0,01	0,0328084	0,00101972	1

Техниктиг херекселдер

Дүргедээшкинни хемчээр херекселдиң адын акселерометр деп адаар. Олар дүргедээшкинни дорт тыппас, дүргедээшкинниг шимчээшкин үезинде реакцияның күжүн барымдаалап тывар.

Шөлүглер

• Ландау Л. Д., Лифшиц Е. М. Механика. — Издание 5-е, стереотипное. — М.: Физматлит, 2004. — 224 с. — («Теоретическая физика», том I). — ISBN 5-9221-0055-6.
• David C. Cassidy, Gerald James Holton, and F. James Rutherford. Understanding physics. — Birkhäuser, 2002. — ISBN 978-0-387-98756-9.
• Pauli W. Theory of Relativity. — Dover, 1981. — ISBN 978-0-486-64152-2.