Хамаарыштырарының падежи
Хамаарыштырарының падежи.
Кожумактарның (-ның) немежир чуруму мындыг:
| Дөстүң сөөлгү үнү | Кожумактың янзылары | Чижектер |
|---|---|---|
| дүлей болза | -тың -тиң -туң -түң | кадаттың эштиң остуң пөштүң |
| -л болза | -дың -диң -дуң -дүң | талдың элдиң холдуң шөлдүң |
| ажык азы -г, -й, -м, -н, -ң, -р болза | -ның -ниң -нуң -нүң | кажааның черниң номнуң шүүрнүң |
Хамаарыштырарының падежинде туруп турар чүве ады, чаныда турар өске сөске утка талазы-биле тускай хамаарылгалыг бооп турар.
Хамаарыштырарының падежинде чүве ады, чамдык онзагай байдалдарны санавас болза, хамаарылга кожумактыг чүве аттары-биле (азы өске-даа сөс-биле) кады ажыглаттынар болгаш хамааржылгалыг каттыжыышкынны тургузар:[1] Шуурмактың ховулары, хоорайның кудумчулары, дуңмамның дузазы, черниң байлаа (< байлак-ы).
| Айтырыглары | Чижээ |
|---|---|
| кымның? кымнарның? чүнүң? чүлерниң? |
малчынның, малчыннарның хемниң, хемнерниң |
Мындыг каттыжыышкыннар домакка киргенде, хамаарыштырарының падежинде чүве ады тодарадылга болур.
Чижек.
- Бо чылын тарааның дүжүдү элбек болган.
Хамааржылгалыг каттыжыышкыннарның баштайгы кезектери хамаарыштырарының падежиниң кожумаа чок болуп болур (чижээ: кудук суу, даг хеми, баш дүгү) болгаш олар хөй таварылгада чаңгыс сөс уткалыг хереглеттинер, ынчан каттыжыышкынны чаңгыс кежигүн деп саназа чогуур.
Чижектер.
- Даг хеми ырлап чыдыр. Сиген аразында мыйгак бызаазы көзүлдү.
Хамаарыштырарының падежинде чүве ады кожумаа чок тура, хамаарылга кожумактыг дузалал аттар-биле каттыжып болур. Ол дузалал аттарда хамаарылга кожумактарынга улаштыр падежтер кожумактары немежип чоруур: арыг ишти, арыг иштинде, арыг иштинден, арыг иштинче, арыг иштиндиве. Мындыг каттыжыышкыннар домакка чаңгыс кежигүн бооп кирер.
Чижектер.
- Кажаа артында улуг ак өг тур. Алаак иштинден өдүрек, кас, дуруяалар үнү диңмиттиг дыңналып келди.
Үстүнде көрген таварлгадан аңгыда, хамаарыштырарының падежинде чүве аттары, чүве аттары апарган демдек аттары тускай шынарлыг быжыг каттыжыышкыннарга база таварышкылаар: эрниң эрези, дилгиниң кызылы, киштиң каразы, экиниң экизи, бактың багы, эъттиң чаглыы.
Хамаарыштырарының падежинде үе көргүзер хүн, кежээ, эртен, чыл деп чүве аттары база үе көргүзер: хүннүң ажылдаар, чылдың-на өөренир.
Чижек.
- Оол хүннүң-не чер чарып хүнзээр.
Тайылбыр кезек
[эдер | вики-сөзүглелди эдер]- ↑ Литературада ындыг каттыжыышкыннарны изафеттиг каттыжыышкын деп база адап турар.
Үндезини
[эдер | вики-сөзүглелди эдер]Ш. Ч. Сат, Е. Б. Салзыңмаа. Амгы тыва литературлуг дыл. (Лексика болгаш семасиология, фразеология, фонетика, морфология). Тываның ном үндүрер чери. Кызыл — 1980.